ધર્મ ડેસ્ક, અમદાવાદઃ આજે અષાઢી બીજનું પાવન પર્વ ઉજાવઇ રહ્યું છે. આજે વિક્રમ સવંત 2074નાં અષાઢ સુદ બીજ ને શનિવાર તા. 14 જુલાઇ 2018નાં શુભ દિને જયોતિષ શાસ્ત્ર મુજબ એક સુંદર યોગ બની રહ્યો છે.
આજે ભગવાન જગન્નાથ શહેરની નગર યાત્રાએ નીકળશે અને ભકતોને દર્શન આપશે. આજે ભગવાનનાં દર્શન કરવાથી, ભકિત અને ઉપાસના કરવાથી જાતકની હકારાત્મક ઉર્જામાં વૃદ્ધિ થાય છે. કાર્યસિદ્ધિ માટે પણ આજનો દિવસ શુભ અને પાવનકારી માનવામાં આવે છે. આજે માનવીય સૃષ્ટિમાં માણસનાં વ્યકિતત્વમાં 'નેગેટીવીટી ’વધી રહી છે ત્યારે આજનાં પાવનપર્વે આ શુભ સંયોગ માણસને પોતાની 'પોઝીટીવીટી’ ને ઓળખી શકે, પોતાનામાં રહેલી હકારાત્મક ઉર્જા થકી સૃષ્ટિનાં કલ્યાણમાં કશુક પોતાના તરફથી આપી શકે એ માટેનો એક શુભ સંકલ્પ કરે તો એ એમાં અચુક સિદ્ધિ મેળવવા ભાગ્યશાળી બને છે.
અષાઢી બીજ એ રથયાત્રાનું મંગલ પર્વ છે. રથયાત્રા અંગે ઘણી કથાઓ પુરાણોમાં મળી આવે છે. આજે આ બે કથાને જાણો....
પ્રથમ કથા પ્રમાણે રથયાત્રાની કથાઃ-
એમાંની એક કથા મુજબ એક વાર દ્વારકામાં ભગવાનની આઠેય પટરાણીઓ માતા રોહિણી પાસે આવીને બેઠી અને કૃષ્ણની વ્રજલીલા, ગોપીઓ સાથેનો ભગવાનનો પ્રેમ કેવો અદભૂત હતો તે કહેવાનો આગ્રહ કરવા લાગી. રોહિણીએ ઘણી આનાકાની કર્યા પછી લીલાઓ કહેવાનું શરૂ કર્યુ. પણ સુભદ્રા ઉપસ્થિત હોય એ યોગ્ય ન જણાતા તેને દ્વાર પર ચોકી પહેરો કરવા મોકલ્યા. કોઇ પ્રવેશે નહિં તેનું ધ્યાન રાખતા સુભદ્રા વ્રજલીલામાં એકાકાર થઇ ગયા.
એવામાં કૃષ્ણ અને બલરામ ત્યાં આવી પહોંચ્યા. બહેન સુભદ્રાએ બંને ભાઇઓની વચ્ચે ઉભા રહી બંને હાથ ફેલાવી અંદર જવાની મનાઇ કરી. પરંતુ ત્રણે ત્યાં જ ઉભા ઉભા રોહિણીની વ્રજકથામાં ખોવાઇ ગયા. એવામાં નારદજી ત્યાં પધાર્યા. ત્રણેને આમ ઉભા એક સાથે મૂર્તિવત્ ઉભેલા જોઇ તેમણે વિનંતી કરી: આપ ત્રણે આમ ને આમ સદા દર્શન દેજો. પ્રભુએ કળીગુગમાં કાષ્ઠની મૂર્તિ રૂપે રહેવા વરદાન આપ્યું. અને આમ આજે જે રથયાત્રામાં દર્શન જોવા મળે છે એવા કૃષ્ણ, બહેન સુભદ્રા અને ભાઇ બલરામની મૂર્તિઓનો જન્મ થયો.
આગળની સ્લાઈડ્સમાં વાંચો રથયાત્રાની અન્ય કથા....
બીજી કથા પ્રમાણે રથયાત્રાની કથાઃ-
બીજી એક કથા અનુસાર એક વાર બહેન સુભદ્રાને રથમાં બેસાડીને બંને ભાઇઓએ દ્વારીકાની નગરયાત્રા કરાવી હતી જેની સ્મૃતિમાં આજે પણ રથયાત્રા નિમીત્તે ત્રણેય ભાઇ-બહેન રથમાં બેસીને નગરયાત્રાએ નિકળે છે.
જેઠ સુદ એકાદશીનાં દિવસે ભગવાનની ત્રણેય મૂર્તિઓને સ્નાન કરાવવામાં આવે છે. તેથી ભગવાનનું સ્વાસ્થ્ય નરમ-ગરમ રહે છે. ભગવાનને હળવા ખોરાકની સાથે ઔષધોનું સેવન પણ કરાવવામાં આવે છે. આ પછી અષાઢ શુદ બીજનાં મંગલ પર્વે મન મોકળું કરવા માટે નગરયાત્રા કે રથયાત્રા સ્વરૂપે ફેરવવામાં આવે છે. એમ કહેવાય છે કે પુરીનાં રાજા સોનાના સાવરણાથી રસ્તો વાળે ત્યાર પછી એ રસ્તેથી રથ પસાર થાય.
જગન્નાથપુરીની રથયાત્રામાં ઉપયોગમાં લેવાતા ત્રણ વિશાળ રથોનાં નામ આ પ્રમાણે છે. તાલધ્વજ, નંદીઘોષ અને દર્પદલન. જેમાં અનુક્રમે બલભદ્ર, ભગવાન જગન્નાથ અને બહેન સુભદ્રાને બીરાજમાન કરવામાં આવે છે. તાલધ્વજ રથ ૧૩ થી ૨૦ મીટર ઉંચો અને ૧૪ પડાવાળો રથ લીલા રંગનો બનાવવામાં આવે છે.
નંદીઘોષ રથ પીળી ધરી વાળો, લાલ રંગનો અને ૧૬ પડા વાળો, બંને રથ કરતા ઉંચો બનાવાય છે. જયારે દર્પદલન રથ પણ લાલ રંગનો અને ૯ થી ૧૨ મીટર મીટર ઉંચો અને ૧૨ પડા વાળો બનાવાય છે. પુરીની આ રથયાત્રાની વિશેષતા એ છે કે આ ત્રણેય મૂર્તિઓ સચેતન છે એવી અનુભૂતિ અનેક ભકતોને થઇ ચૂકી છે.
અમદાવાદની રથયાત્રાનાં પ્રારંભે મહંતશ્રીએ એવુ કહ્યુ હતુ કે : 'શરીર રથ છે. જડ અને માયિક એવી બુદ્ધિ તે સારથી છે. પાંચ ઇન્દ્રીયો ઘોડા છે. મન એ લગામ છે. અને તેની સામે ગર્તામાં નાખનારા, લોભામણા પંચવિષયોનો લપસણો માર્ગ છે. અને શરીર રૂપી રથમાં આત્મા રથી છે.’
વિશ્વમાં આજે અબજો શરીર રૂપી રથ દોડી રહ્યા છે. આ બધા રથનો વેગ પુષ્કળ છે. પણ સાચી દિશા નથી. આથી સ્વભાવ અને પ્રકૃતિનાં ભેદનાં લીધે શરીર રૂપી રથ પોતાનાં ગંતવ્ય સ્થાને પહોંચી શકતો નથી. રથ ઉથલી પડે અર્થાત શરીરનો નાશ થાય. ધમણ જેવું જીવન જીવીને માત્ર શ્વાસોચ્છશ્વાસ પૂર્ણ કરવા એ કંઇ જીવન થોડું છે ? જીવન જીવંત હોવું જોઇએ. ભગવાનની આ નગરયાત્રા જીવંતતાનું ઉત્તમ પ્રતિક છે.
આગળની સ્લાઈડ્સમાં વાંચો પુરાણો પ્રમાણે રથયાત્રા વિશેની માહિતી...
આ પુરાણોમાં પણ છે જગન્નાથ અને રથયાત્રા સાથે જોડાયેલી બાબતોનો ઉલ્લેખ!
જગન્નાથની રથયાત્રા તારીખ 18 જુલાઈ 2015ના રોજ આયોજિત થઈ રહી છે ત્યારે આપણે જગન્નાથ વિશે અનેક બાબાતો જાણવાની ઈચ્છા થાય તે સ્વાભાવિક છે. જો કે જગન્નાથની યાત્રાને લઈને તો ઘણી અર્વાચીન કથાઓ દ્વારા પણ જાણકારી પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. પરંતુ જગન્નાથની લીલાઓની કથા તો ખૂબ જ પ્રાચીન છે. આપણા પુરાણોમાં પણ આના વિશે અનેક હકીકતો પ્રાપ્ત થાય છે તે વિશે આજો જાણો.
પૌરાણો પ્રમાણે જગન્નાથનું મહત્વ
જગન્નાથપુરીનું વર્ણન સ્કંદ પુરાણ, નરાદપુરાણ, પદ્મપુરાણ અને બ્રહ્મપુરાણમાં મળે છે. જગન્નાથ મંદિરના અંગત સેવકોની એક સેના છે જે 36 રૂપો અને 97 વર્ગોમાં વિભાજીત કરી દેવામાં આવી છે. આ પહેલા પ્રધાન ખુર્દના રાજા હતા અને પોતાને જગન્નાથના સેવક સમજતા હતા. કાશીની જેમાં જ જગન્નાથ ધામ પણ પંચ તીર્થ છે.
માર્કેન્ડેય
વટ(કૃષ્ણ)
બલરામ
સમુદ્ર
ઈન્દ્રદ્યુમ્ન સેતુ
માર્કન્ડેયની કથા બ્રહ્મપુરાણમાં વર્ણિત છે. વિષ્ણુએ માર્કન્ડેયને જગન્નાથની ઉત્તરમાં શિવનું મંદિર તથા સેતુ બનાવવાનું કહ્યું હતું. થોડા સમય પછી તે માર્કન્ડેય સેતુના નામે જાણીતો થયો. બ્રહ્મપુરાણ પ્રમાણે તીર્થયાત્રીને માર્કન્ડેય સેતુમાં સ્નાન કરીને ત્રણવાર માથુ ઝૂકાવવાનું તથા મંત્ર બોલવા જોઈએ. ત્યાર પછી તેને તર્પણ કરવાનું તથા શિવમંદિર જવું જોઈએ.
શિવની પૂજામાં ઓમ નમઃ શિવાય નામના મૂળમંત્રનું ઉચ્ચારણ જરૂરી છે. અઘોર તથા પૌરાણિક મંત્રોનું પણ ઉચ્ચારણ કરવું જોઈએ. ત્યારપછી તેને વટવૃક્ષ ઉપર જઈને ત્રણ વાર પરિક્રમા કરવી અને મંત્રથી પૂજા કરવી જોઈએ.
બ્રહ્મપુરાણ પ્રમાણે વટ સ્વયં કૃષ્ણ છે. તે પણ એક પ્રકારનું કલ્પવૃક્ષ જ છે. તીર્થયાત્રીએ શ્રીકૃષ્ણની સામે સ્થિત ગરુડની પૂજા કરવી જોઈએ અને ત્યારે કૃષ્ણ, સુભદ્ર તથા સંકર્ષણની પ્રત્યે મંત્રોચ્ચાર કરવો જોઈએ. બ્રહ્મપુરાણના ભક્તિપૂર્ણ દર્શનથી મોક્ષનું વિધાન કરે છે.
આગળનની સ્લાઈ્ડસમાં વાંચો ઈન્દ્રદ્યુમ્ન સાથે જોડાયેલી કથાને....
ઈન્દ્રદ્યુમ્ન સાથે જોડાયેલી કથાઃ-
પુરીમાં સમુદ્ર સ્નાનનું ઘણું મહત્વ છે, અહીં મૂળતઃ પૂનમના દિવસે વધુ મહત્વ છે. તીર્થયાત્રીએ ઈન્દ્રદ્યુમ્ન સેતુમાં સ્નાન કરવાનું, દેવતાઓને તર્પણ કરવાનું તથા ઋષિ પિતરોએ પિંડદાન કરવું જોઈએ. બ્રહ્મપુરાણમાં ઈન્દ્રદ્યુમ્ન સેતુના કિનારે સાત નદીઓની ગુડિયા યાત્રાનો ઉલ્લેખ છે. તે કૃષ્ણ સંકર્ષણ તથા સુભદ્રાના મંડપમાં પૂરી થાય છે. એવું બતાવવામાં આવે છે કે ગુડિચા જગન્નાથના વિશાળ મંદિરથી લગભગ બે મીલ દૂર જગન્નાથના વિશાળ મંદિરમાં લગભગ બે મીલ દૂર જગન્નાથનું ગ્રીષ્મકાલીન ભવન છે. તે શબ્દ સંભવતઃ ઘુન્ડીથી લેવામાં આવ્યો છે જેનો અર્થ છે અર્થ બંગલા અને ઉડિયામાં જાડી લાકડીનું ડીમચું(ભાગ) હોય છે. આ લાકડાનું ડીમચુ એક પૌરાણિક કતા પ્રમાણે સમુદ્રમાં વહીને ઈન્દ્રદ્યુમ્નને મળ્યું હતું. પુરુષોત્તમ ક્ષેત્રમાં ધાર્મિક આત્મઘાતનો પણ બ્રહ્મપુરાણમાં ઉલ્લેખ છે.
વટ-વૃક્ષ ઉપર ચઢીને કે તેની નીચે કે સમુદ્રમાં, ઈચ્છા કે અનિચ્છાથી, જગન્નાથના માર્ગમાં, જગન્નાથના વિસ્તારની કોઈ ગલીમાં કોઈપણ સ્થળે જે પ્રાણ ત્યાગ કરે છે તે ચોક્કસપણે મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. બ્રહ્મપુરાણ પ્રમાણે એ ત્રણ ગણુ સત્ય છે કે આ સ્થળ પરમ મહાન છે. પુરુષોત્તમ તીર્થમાં એકવાર જવાથી વ્યક્તિ ફરી ગર્ભમાં નથી જતો.
આગળની સ્લાઈડ્સમાં વાંચો બ્રહ્મપુરાણ પ્રમાણે જગન્નાથ મંદિર વિશે...
બ્રહ્મપુરાણ પ્રમાણે કથાઃ-
બ્રહ્મપુરાણના 43 તથા 44 અધ્યાયોમાં માલવા સ્થિત ઉજ્જૈનીનારાજા ઈન્દ્રદ્યુમ્મનનું વર્ણન છે. રાજા ઈન્દ્રદ્યુમ્ન મોટા વિદ્વાન તથા પ્રતાપી રાજા હતા. બધા વેદશાસ્ત્રોના અધ્યયન ઉપરાત તે એ નિષ્કર્ષ ઉપર પહોંચ્યા કે વાસુદેવ સર્વશ્રેષ્ઠ દેવતા છે. આથી તેઓ પોતાની સેના, પંડિતો અને ખેડૂતોની સાથે વાસુદેવ ક્ષેત્રમાં આવ્યું. દસ યોજન લાંબા અને પાંચ યોજન પહોળા વાસુદેવ સ્થળ ઉપર તેને પોતાનો ખેંમા લગાવેલો. તે પહેલા આ દક્ષિણી સમુદ્રતટ ઉપર વટવૃક્ષ હતું જેની નજીક પુરુષોત્તમની ઈન્દ્રનીલ મણિથી બનેલી મૂર્તિ હતી. કાળક્રમે આ બાળુકા(રેતી) આછી થઈ ગઈ અને તેમાં જ નિમગ્ન થઈ ગઈ. એ સ્થળ ઉપર ઝાડીઓ અને ઝાખરાઓ ઊગી આવ્યા હતા. ઈન્દ્રદ્યુમ્નએ ત્યાં એક અશ્વમેઘ યત્ર કરીને એક મોટા મંદિરનું નિર્માણ કરાવ્યું. આ મંદિરમાં ભગવાન વાસુદેવની એક સુંદર મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠિર કરવાની તેને ચિંતા થઈ.
સ્વપ્નમાં રાજા વાસુદેવને જોયું કે જેમાં તેમને, સમુદ્રતટ ઉપર સવારના સમયે જઈને કુહાડીથી ઊગતા એક વડના ઝાડને કાપવાનું કહ્યું. રાજાએ જ સમયે એમ કર્યું. તેમાં ભગવાન વિષ્ણુ(વાસુદેવ) અને વિશ્વકર્મા બ્રાહ્મણના વેશમાં પ્રગટ થયા. વિષ્ણુએ રાજાને કહ્યું કે મારા સહયોગી વિશ્વકર્મા મારી મૂર્તિનું નિર્માણ કરશે. કૃષ્ણ, બલરામ અને સુભદ્રની ત્રણ મૂર્તિઓ બનાવીને રાજાને આપી દીધી. ત્યારબાદ વિષ્ણુએ રાજાને વરદાન આપ્યું કે અશ્વમેઘ સમાપ્ત થાય ત્યારે જ્યાં ઈન્દ્રદ્યુમ્ન સ્નાન કર્યું છે તે બાંધ તેના નામથી જ જાણીતો થશે. જે વ્યક્તિ તેમાં સ્નાન કરશે તે ઈન્દ્રલોકમાં જશે અને જેઓ આ સેતુની પાસે પિંડદાન કરશે તેની 21 પેઢીઓ સુધી પૂર્વજો મુક્ત થઈ જશે. ઈન્દ્રદ્યુમ્નએ આ ત્રણ મૂર્તિઓની તે મંદિરમાં સ્થાપના કરી.
આગળની સ્લાઈડ્સમાં વાંચો સ્કંદ પુરાણ પ્રમાણે જગન્નાથની કથા....
સ્કંદ પુરાણના ઉપભાગ ઉત્કલખંડમાં ઈન્દ્રદ્યુમ્નનીકથા પુરુષોત્તમ માહાત્મ્યની અંતર્ગત કેટલાક પરિવર્તનની સાથે આપવામાં આવી છે. તેનાથી એવો નિષ્કર્ષ નિકળે છે કે પ્રાચીન કાળમાં પુરુષોત્તમ ક્ષેત્રમાં નીલાંચલ નામથી સંબોધિત કરવામાં આવેલો હતો અને કૃષ્ણની પૂજા ઉત્તર ભારતમાં થતી હતી.
મૈત્રાયણી ઉપનિષદમાંથી ઈન્દ્રદ્યુમ્નના ચક્રવર્તી હોવાની જાણ થાય છે. સાતમી શતાબ્દી ઈ.થી અહીં બૌદ્ધોના વિકાસની પણ ભાળ મળે છે. સપ્પ્રતિ જગન્નાથ તીર્થનું પવિત્ર સ્થળ 20 ફૂટ ઊંચું, 652 ફૂટ લાંબુ તથા 630 ફૂટ પહોળુ છે. તેમાં ઈશ્વરના વિવિધ રૂપોના 120 મંદિર છે, 13 મંદિર શિવના, કેટલાક પાર્વતીના તથા એક મંદિર સૂર્યનું છે. હિન્દુ આસ્થા સામાન્ય રીતે અહીં જોવા મળે છે. બ્રહ્મપુરાણ પ્રમાણે જગન્નાથપુરીમાં શૈવો અને વૈષ્ણવોના પારસ્પરિક સંઘર્ષ નષ્ટ થઈ જાય છે.
પૌરાણિક કથાઃ-
પૌરાણિક કથા પ્રમાણે આ મૂર્તિઓની પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા રાજા ઈન્દ્રદ્યુમ્ના મંત્રોચ્ચાર અને વિધિ-વિધાનથી કરી હતી. મહારાજા ઈન્દ્રદ્યુમ્ન માલવાની રાજધાની અવન્તિથી પોતાનો રાજ-પાટ ચલાવતા હતા. ભગવાન જગન્નાથની રથયાત્રા દર વર્ષે અષાડ મહિનાના શુક્લ દ્વીતીયાએ યોજાય છે. આ એક વિસ્તૃત સમારોહ છે, જેમાં ભારતના વિભિન્ન ભાગોથી આવેલા લોકો ભાગ લે છે. દસ દિવસ સુધી આપર્વ મનાવવામાં આવે છે. આ યાત્રાને ગુન્ડીય યાત્રા પણ કહે છે. ગુન્ડીય નું મંદિર પણ છે.
