બિઝનેસ ડેસ્કઃ ડોલર સામે રૂપિયો રેકોર્ડ નીચા સ્તરે છે. ગુરુવારે એક ડોલર સામે રૂપિયો ગગડીને 74.47ના સ્તરે પહોંચી ગયો. 1948માં 1 ડોલર 4 રૂપિયામાં મળતો હતો અને હવે 71 વર્ષ બાદ તે 74.47 રૂપિયા થઈ ગયો છે. જો કે રૂપિયો નબળો પડવાનો ટ્રેન્ડ એપ્રિલ 2016થી યથાવત છે. જો કે રૂપિયો પહેલાંથી જ નબળો હતો તેવું નથી આઝાદી બાદના 70 વર્ષમાં એવા પણ મોકા આવ્યાં છે જેમાં રૂપિયો બે કે વધુ વખત મજબૂત થયો છે. પરંતુ એવું શું થયું કે ભારતીય અર્થવ્યવસ્થામાં એવું તો શું થયું કે ડોલર સામે રૂપિયો નબળો ને વધુ નબળો જ પડતો રહ્યો?

પહેલી વિદેશી લોન

આઝાદીના સમયે ભારતની બેલેન્સ શીટમાં કોઈ પણ પ્રકારનું વિદેશી દેવું નહોતું. 1951 બાદ પંચવર્ષીય યોજનાઓ હેઠળ ભારતે વિદેશી લોન લેવાની શરૂઆત કરી. તે સમયે સુધી પણ રૂપિયાને પાઉન્ડની જેમ જોવામાં આવતો હતો, પરંતુ 18 સપ્ટેમ્બર 1949ના રોજ પાઉન્ડ સ્ટર્લિંગની વેલ્યૂ ઓછી થયા બાદ રૂપિયાની જમીન પર ખસકવા લાગી અને રૂપિયાની કિંમત ઓછી થઈ ગઈ.

1950-60ના દાયકામાં રૂપિયામાં ધોવાણ ઓછું રહ્યું

આગળ વધતી અર્થવ્યવસ્થા હોવાના કારણે ભારત માટે એ સરળ નહોતું કે પોતાની આયાત ઓછી કરી શકે. તેના કારણે સતત ચૂકવણી કરવાની ક્ષમતા ઓછી થતી રહી. 1960માં વધતા વિદેશી દેવા અને આયાત છતાંય ભારતે એક દાયકા સુધી રૂપિયાને કાબૂમાં રાખ્યો. રિપોર્ટ્સ મુજબ, 4.79 પ્રતિ ડોલરના રેટમાં 1950 અને 60ના દાયકામાં રહ્યો. આ દરમિયાન સતત મળી રહેલી બાહ્ય મદદના કારણે રૂપિયાનું ધોવાણ ઓછું રહ્યું.

યુદ્ધ અને દુકાળમાં ફસાયો રૂપિયો

1965ની આસપાસ સ્થિતિ બગડવા લાગી. એક તરફ તો સરકારનું બજેટમાં પહેલાથી જ ગડબડ હતી, બીજું સરકારની પાસે કોઈ પણ બચત નહોતી. આ ઉપરાંત, ભારત-ચીન વચ્ચે 1962નું યુદ્ધ અને ત્યારબાદ પાકિસ્તાન સાથે યુદ્ધની તૈયારએ સેનાનું બજેટ વધારી દીધું હતું. તેની સાથોસાથ, વિદેશી મદદ મળવાની પણ બંધ થઈ હતી અને તે સમયે રૂપિયો તૂટીને 7.57 પ્રતિ ડોલર થઈ ગયો હતો. એ સમય હતો 1966નો અને રૂપિયામાં 58%નું ગાબડું હતું.

વાંચોઃ મોદી રાજમાં શેરબજારની કેવી રહી ચાલ? જાણો સાડા ચાર વર્ષના સૌથી મોટા કડાકા

આગળ વાંચો ક્યા કારણસર રૂપિયા સામે ઊભું થયું સંકટ?

વૈશ્વિક સમસ્યાઓના કારણે રૂપિયા સામે સંકટના વાદળો ઊભા કર્યા

આગામી 25 વર્ષોમાં રૂપિયાની કિંમત ધીમેધીમે ઘટડી રહી. 1971માં રૂપિયો અને પાઉન્ડની વચ્ચેનો સંબંધ લગભગ ખતમ થઈ ગયો અને તેને સીધી રીતે ડોલર સાથે લિંક કરી દેવામાં આવ્યો. એવું અનેક કારણોસર થયું, જેમકે ભારતીય અર્થવ્યવસ્થાની ધીમી હાલત, રાજકીય સ્તરે અસુરક્ષાની સાથોસાથ વૈશ્વિક સમસ્યાઓ જેમ કે 1973નું અરબ તેલ સંકટ જેના કારણે ભારતને વેપારમાં વધુ નુકસાન થઈ ગયું હતું. વધુ નુકસાનનો અર્થ એવો રહ્યો કે ભારતને પોતાના બિલ ભરવા માટે ડોલરની જરૂરત પડી. તેના માટે રૂપિયાની કિંમત વધુ ગબડી. 1985 સુધી રૂપિયો ડોલરની સામે 12.34 પર પહોંચી ગયો હતો.

આગળ વાંચો 1990માં રૂપિયો કેટલો ઘટ્યો હતો?

1990નું એ શરમજનક વર્ષ

પહેલું ખાડી યુદ્ધ 1990માં થયું હતું. તેના કારણે તેલની કિંમતો ઘણી વધી ગઈ. ગ્લોબલ ક્રેડિટ રેટિંગ એજન્સી, સોવિયત યૂનિયનનું તૂટવું અને ભારત માથે દેવું આ બધું તે સમયે મોંઘવારી વધવા અને રૂપિયાની કિંમત ઘટવા માટે દોષી હતા. જૂન 1991માં ભારતનો વિદેશી મુદ્રા ભંડાર ગબડીને 1124 મિલિયન ડોલર થઈ ગયો. તે માત્ર ત્રણ સપ્તાહના આયાત માટે જ પર્યાપ્ત હતો. તેના કારણે 18.5% સુધી રૂપિયાની કિંમત ગબડી અને તે સમયે રૂપિયો 26 પ્રતિ ડોલર પહોંચી ગયો. પરિણામ એ આવ્યું કે રૂપિયાનું અવમૂલ્યન કરવું પડ્યું અને વિદેશી મુદ્રા માટે સોનું ગિરવી મૂકવું પડ્યું.   

આગળ વાંચો 1993માં શું એકશન લીધા સરકારે?

વાર્ષિક ઘટાડો

1993માં સરકારે એક સંયુક્ત એક્સચેન્જ રેટ બનાવ્યો, રૂપિયાને આઝાદી મળી. એક્સચેન્જ રેટ નક્કી કર્યા બાદ સરકારે રૂપિયાને બજારને હવાલે કરી દીધો. રૂપિયાની કિંમત નક્કી કરવામાં આરબીઆઈની દખલ માત્ર ઇમરજન્સી (અસ્થિરતા)ની સ્થિતિં માટે રાખવામાં આવી. પરિણામ એવું આવ્યું કે રૂપિયો 31.37 પ્રતિ ડોલર પર પહોંચી ગયો. આગામી એક દાયકા સુધી રૂપિયાએ વાર્ષિક લગભગ 5%નું ધોવાણ નોંધ્યું. 2002-03 દરમિયાન તે એક ડોલરની સામે 48.40 રૂપિયા સુધી પહોંચી ગયો. ત્યારબાદ એક સમય એવો આવ્યો કે રૂપિયો ડોલરના મુકાબલે ચઢવા લાગ્યો. આ સમય હતો જ્યારે ભારતમાં FDIનો ફ્લો વધી ગયો હતો. તે દરમિયાન સ્ટોક માર્કેટ પણ ઘણો ઝડપથી વધ્યા. આઈટી અને બીપીઓ ઇન્ડસ્ટ્રી વિકાસ કરવા લાગી.

આગળ વાંચો વાર્ષિક આર્થિક સંકટ અંગે

વૈશ્વિક આર્થિક સંકટ

2007માં રૂપિયાએ ડોલરની વિરુદ્ધ 39નો આંકડો પાર કર્યો. પરંતુ 2008ના સંકટે તેને વધુ ગબડાવી દીધો. તેની સાથે રૂપિયાએ 51નો આંકડો સ્પર્શ્યો. ત્યારબાદ 2012માં સરકારનું બજેટ વધુ ડામાડોળ થયું, તે સમયે સ્થિતિ ગ્રીસ-સ્પેન દેવા સંકટને કારણે બગડી અને રૂપિયો 56 પર પહોંચી ગયો. અનિયંત્રિત તેલની કિંમતો અને વિદેશી આયાતના કારણે રૂપિયો વધુ પટકાયો. વૈશ્વિક આર્થિક સંકટોમાં આ વખતે તુર્કીના કારણે રૂપિયો 74ને પાર કરી ગયો છે.

આગળ વાંચો શું છે રૂપિયામાં ઘટાડા શબ્દનો અર્થ અને રૂપિયાનું મૂલ્ય કોણ નક્કી કરે છે?

રૂપિયામાં ઘટાડો કે પડવાનો શું અર્થ?
- ડોલરની તુલનાએ કોઈ પણ અન્ય મુદ્રાનું મૂલ્ય ઘટે તો તે મુદ્રા તૂટી, નબળી પડી કહેવાય છે. અંગ્રેજીમાં કરન્સી ડેપ્રીશિએશન.

કોણ નક્કી કરે છે રૂપિયાનું મૂલ્ય?

- દરેક દેશની પાસે વિદેશી મુદ્રાનો ભંડાર હોય છે, જેનાથી તે આંતરરાષ્ટ્રીય લેવડ દેવડ કરે છે. વિદેશી મુદ્રા ભંડાર ઘટતાં અને વધતાં તે દેશની મુદ્રાની ચાલ નક્કી થાય છે. - જો ભારતના વિદેશી મુદ્રા ભંડારમાં ડોલર, અમેરિકાના રૂપિયાના ભંડારની બરોબર છે તો રૂપિયાની કિંમત સ્થિર રહેશે.
- ભારત પાસે જો ડોલર ઘટે તો રૂપિયો નબળો પડશે અને વધે તો રૂપિયો મજબૂત થશે. જેને ફ્લોટિંગ રેટ સિસ્ટમ કહેવાય છે. જેને ભારતે 1975થી અપનાવ્યું છે.

આ મુદ્દાને સરળ રીતે સમજીએ તો

- અમેરિકાની પાસે 69,000 રૂપિયા છે અને આપણી પાસે 1000 ડોલર. ડોલરનો ભાવ 69 રૂપિયા છે, તો બંનેની પાસે બરાબરની રકમ છે.
- જો આપણે અમેરિકાથી કોઈ એવી વસ્તુ મંગાવવી છે, જેનો ભાવ આપણી કરન્સીના હિસાબથી 6,900 રૂપિયા છે તો આપણે માત્ર 100 ડોલર ચુકવવા પડશે. ત્યારે આપણાં વિદેશી મુદ્રા ભંડારમાં 900 ડોલર બચ્યાં. જ્યારે કે અમેરિકાના વિદેશી મુદ્રા ભંડારમાં ભારતના જે 69,000 રૂપિયા હતા તે તો યથાવત જ છે પણ ભારતના વિદેશી મુદ્રામાં જે 100 ડોલર હતા તે પણ તેની પાસે ચાલ્યાં ગયા.
- સંતુલન બનાવવા માટે જરૂરી છે ભારત પણ અમેરિકાને 100 ડોલરનો સામાન વેચે.
- જડોકે જેટલો સામાન આપણે ડોલર ચુકવીને આયાત કરીએ છીએ તેટલો નિર્યાત નથી કરતા. અને તેથી જ ડોલરનું મૂલ્ય રૂપિયાની તુલનાએ સતત વધતું જાય છે.