પુરુષો પણ સ્વ બચાવ માટે રાખે છે પેપર સ્પ્રે:યૌન શોષણથી બચવા માટેનું શસ્ત્ર બન્યું, દર મહિને દેશમાં 10 હજારથી વધુ સ્પ્રેનું વેચાણ

મુંબઈમાં એકવાર ઓફિસથી પાછા આવતા સમયે એક વ્યક્તિએ મારી પાસેથી લિફ્ટ માગી. મને એમ લાગ્યુ કે, આ એરિયામાં ઓટો રિક્ષા ઓછી મળે છે. મે એને લિફ્ટ આપી. રસ્તામાં તે મને ખોટી રીતે ટચ કરવા લાગ્યો. પહેલા તો મે તેને ટોક્યો તેમછતાં તે ન માન્યો. પછી મે બાઈક રોકી અને તેને નીચે ઊતાર્યો અને હુ ત્યાથી નીકળી ગયો.

એક-બે દિવસ પછી તે મને એક પાર્ટીમાં પાછો મળ્યો. તેણે ફરી મને ખોટી રીતે ટચ કરવાની ટ્રાય કરી. મને સમજાઈ ગયુ હતુ કે, તે મારી પાછળ જ અહી આવી પહોંચ્યો હતો. મે તેને સમજાવ્યો કે, હુ ‘ગે’ નથી અને ખૂબ જ મુશ્કેલીથી મે તેનાથી છુટકારો મેળવ્યો.

આ ઘટનાથી હુ એટલો ડરી ગયો હતો કે, મે પોતાની સાથે પેપર સ્પ્રે રાખવાનું શરુ કરી દીધુ. મારા ઘણા મિત્રોએ પણ પોતાની સાથે પેપર સ્પ્રે રાખવાનું શરુ કરી દીધુ છે. મુંબઈનાં નિવાસી આશુતોષ (બદલેલું નામ) એ નામ જાહેર ન કરવાની શરતે આ ઘટના અમારી સાથે શેર કરી હતી.

સંસદમાં પણ પેપર સ્પ્રોનો ઉપયોગ થઈ ચૂક્યો છે, જ્યારે એક સાંસદે તેને સ્વબચાવનું શસ્ત્ર બનાવ્યું હતું.

વર્ષ 2014ની વાત છે, જ્યારે કોંગ્રેસ સાંસદ એલ રાજગોપાલ સંસદમાં આંધ્રપ્રદેશથી તેલંગાણાને અલગ કરવાનાં વિરોધમાં આંદોલન કરી રહ્યા હતા. જ્યારે રાજગોપાલને રોકવામાં આવ્યા ત્યારે તેણે પેપર સ્પ્રેનો ઉપયોગ કર્યો હતો. જેના કારણે અનેક સાંસદોએ આંખોમાં બળતરાની ફરિયાદ કરી હતી. રાજગોપાલે બાદમાં કહ્યું હતું કે, ‘તેઓએ સ્વબચાવમાં આવું કર્યું હતું.’

આ ઘટનાઓ પુરુષોને પેપર સ્પ્રેને રાખવાની અને તેનો ઉપયોગ કરવાની જરૂરિયાતને પ્રકાશિત કરે છે. એક્સપર્ટ્સનું કહેવું છે કે, ‘મેન બેગ અલાર્મ, સર્વિવર બ્રેસલેટ અને ટેક્ટિકલ પેન પણ આ સેફ્ટીને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવવામાં આવ્યા છે.’

પુુરુષોમાં પણ જાતીય શોષણનો ડર હોય છે
સેન્ટ્રલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ સાઇકિયાટ્રીનાં અસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર ડૉ. સંઘમિત્રા ગોડી કહે છે કે, જાતીય સતામણીથી પીડાતા પુરુષોને લાગે છે કે, જો તેઓ કોઈને તેમના પર થયેલા અત્યાચાર વિશે જણાવશે તો કોઈપણ તેને ગંભીરતાથી લેશે નહીં. લોકો તેમને જ દોષ આપશે. આ એક પ્રકારનો નકારાત્મક ‘જેન્ડર સ્ટીરિયોટાઇપ’ છે. જ્યારે છોકરાઓને પણ પેપર સ્પ્રેની જરૂર પડે છે.

રાયપુરમાં છોકરીઓને સેલ્ફ ડિફેન્સની ટ્રેનિંગ આપતી હર્ષા સાહુનું કહેવું છે કે, ‘પેપર સ્પ્રે સેલ્ફ ડિફેન્સનું સાધન છે. હું છોકરીઓને સલાહ આપું છું કે, સ્વબચાવની તાલીમ હોવા છતાં પેપર સ્પ્રે સાથે રાખો. ટ્રેનિંગ અને વર્કશોપ દરમિયાન જ્યારે છોકરાઓને પણ આ રાખવાની સલાહ આપવામાં આવી તો તેમણે કહ્યું કે, તેઓ સ્વબચાવ માટે પેપર સ્પ્રે પણ રાખે છે. હર્ષા સાહુ કહે છે કે, પુરુષો જ્યારે જાતીય શોષણનો ભોગ બને છે ત્યારે તેઓ માનસિક તાણમાંથી પણ પસાર થાય છે.

જો પુરુષો જાતીય શોષણનો ભોગ બને છે તો તેમનામાં માનસિક ફેરફારો કેવી રીતે થાય છે? અને તેઓ કેવી પ્રતિક્રિયા આપે છે તે જાણવું પણ મહત્વપૂર્ણ છે.

સામાન્ય રીતે ઘર કે શાળાઓમાં નાના બાળકોને સારા સ્પર્શ અને ખરાબ સ્પર્શ વિશે જણાવવામાં આવે છે, તો શું પુરુષો પણ તેને ઓળખે છે?

‘મેડિકલ જર્નલ ધ પ્રોસિડિંગ્સ ઓફ ધ નેશનલ એકેડેમી ઓફ સાયન્સિસ’ (PNAS)નાં એક અહેવાલ મુજબ જ્યારે કોઈ અજાણી સ્ત્રી કોઈ પુરુષને સ્પર્શે છે ત્યારે પુરુષો એટલા અસ્વસ્થ નથી હોતા જેટલા પુરુષ તેમને અયોગ્ય રીતે સ્પર્શે ત્યારે થાય છે.

‘ટચઃ ધ સાયન્સ ઓફ હેન્ડ, હાર્ટ એન્ડ માઇન્ડ’નાં લેખક ડેવિડ જે લિન્ડન કહે છે કે, ‘ખરાબ સ્પર્શ કે ગંદી હરકત કરતી વખતે પુરુષોને પણ સ્ત્રી જેટલી જ બીક લાગે છે.’

દેશમાં દર મહિને 10 હજારથી વધુ પેપર સ્પ્રે વેચાય છે
વુમન સેફ્ટી ટૂલ્સ બનાવતી કંપનીનાં સ્થાપક શેખર મિશ્રાએ ભાસ્કરને જણાવ્યું હતું કે, ‘દિલ્હી-NCRમાં દર અઠવાડિયે 400થી 500 મરીના સ્પ્રેની માગ છે. તેમના ખરીદદારોમાં મોટાભાગની મહિલાઓ છે પરંતુ, પુરુષો પણ હવે તેને લઈ રહ્યા છે. દેશમાં દર મહિને 10 હજારથી વધુ પેપર સ્પ્રે વેચાઈ રહ્યા છે. પેપર સ્પ્રે રાખવાનો ટ્રેન્ડ માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ વિશ્વના ઘણા દેશોમાં છે. અમેરિકામાં પણ આના પર સર્વે કરવામાં આવ્યો હતો.

યુરોપનાં અનેક દેશોમાં પેપર સ્પ્રે પર પ્રતિબંધ છે
યુરોપનાં અનેક દેશોમાં મરીના સ્પ્રે પર પ્રતિબંધ છે. તેને રાખવું ગેરકાયદેસર માનવામાં આવે છે. સ્વિટ્ઝરલેન્ડ, જર્મની અને પોર્ટુગલમાં પેપર સ્પ્રે માટે લાયસન્સ લેવું પડે છે. લાયસન્સ હોય તો પણ પેપર સ્પ્રેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે તો તેને ગુનો ગણવામાં આવે છે. ભારતમાં મરીનો સ્પ્રે લેવો ગેરકાયદેસર નથી.

દેશમાં પુરુષોની જાતીય સતામણી અંગેનાં કાયદા મર્યાદિત
ભારતીય દંડ સંહિતા (IPC)ની કલમ 354, 509 અને 376 યૌન ઉત્પીડન સાથે સંબંધિત છે પરંતુ, આ તમામ કાયદાઓ મહિલાઓ સાથે ઇવ-ટીઝિંગ, સેક્સ્યુઅલ હેરેસમેન્ટ અને બળાત્કાર માટે છે, જે પુરુષોને લાગુ પડતા નથી. પુરુષોની જાતીય સતામણી સાથે સંબંધિત એક જ કલમ છે, તે છે IPCની કલમ-377. ઝારખંડ હાઈકોર્ટમાં એડવોકેટ ધીરજ કુમારે ખુલાસો કર્યો છે કે, ‘જો કોઈ પુરુષ સાથે અપ્રાકૃતિક સંબંધો બાંધે તો તેને ગુનો ગણવામાં આવશે. જો તે સાબિત થાય તો સજા 10 વર્ષથી લઈને આજીવન કેદ સુધીની હોય છે. જો કોઈ પુરુષ કોઈ મહિલા સાથે આવું કરે છે, તો આ સ્થિતિમાં પણ તેને કલમ 377 હેઠળ ગુનો માનવામાં આવે છે.’

જો છોકરાઓ પેપર સ્પ્રે રાખે તો શું ખરાબ છે?
લખનૌમાં સેલ્ફ ડિફેન્સ શીખવતી રેડ બ્રિગેડની ફાઉન્ડર ઉષા વિશ્વકર્માનું કહેવું છે કે, ફિઝિક્સમાં છોકરીઓ કરતાં છોકરાઓ વધુ મજબૂત હોય છે. તેમને છોકરીઓને જે પ્રકારનો ડર હોય છે તેવો નથી હોતો પરંતુ, 4-5 છોકરાઓનું જૂથ એક છોકરાને પકડીને તેને ટોર્ચર કરે તો આવી સ્થિતિમાં પેપર સ્પ્રે મદદરૂપ સાબિત થઈ શકે છે. સોસાયટી અગેઇન્સ્ટ વાયોલન્સ ઇન એજ્યુકેશન (SAVE)નાં સ્થાપક ડૉ. કુશલ બેનર્જી જણાવે છે કે, પુરુષો પણ ત્રણ કારણોસર પેપર સ્પ્રે રાખે છે.

ડૉ. કુશલ સમજાવે છે કે, રેગિંગ પર પ્રતિબંધ હોવા છતાં મેડિકલ અને એન્જિનિયરિંગ કોલેજોમાં છોકરાઓ પોતાની સાથે થતા ગેરવર્તન અને જાતીય શોષણની પરિસ્થિતિને ટાળવા અને જીવન બચાવવા માટે પેપર સ્પ્રે રાખી રહ્યા છે.

પેપર સ્પ્રે ન હોય તો ડિયોનો પણ ઉપયોગ કરો
હર્ષા કહે છે કે- ‘હું છોકરાઓને એ પણ સલાહ આપું છું કે, જો પેપર સ્પ્રે ન હોય તો ડિયો સ્પ્રે રાખો. જ્યારે તમે તેને કોઈની આંખો પર નજીકથી છાંટશો, ત્યારે તે ઊંચે ચડશે, તે થોડી ક્ષણો માટે કંઈપણ જોઈ શકશે નહીં.’ હવે સરળ ભાષામાં જાણીએ કે, મરીનો સ્પ્રે શું છે? અને તેમાં શું મળે છે?

એક કરતાં વધુ હેતુ માટે પેપર સ્પ્રેનો ઉપયોગ કરી શકો
પેપર સ્પ્રે સામાન્ય રીતે લિપસ્ટિક સાઇઝનો હોય છે, જેને પર્સમાં મૂકી શકાય છે. શેખર સમજાવે છે કે, તેમની કંપની 100ml, 160ml અને 400mlનાં પેકમાં પેપર સ્પ્રે બનાવે છે. પેપર સ્પ્રેનું કેપ મેટલથી બનેલું અને અણીદાર હોય છે. તેની શાર્પનેસ સુરક્ષામાં પણ ઉપયોગી સાબિત થાય છે.

શું પેપર સ્પ્રેની આડઅસર થઈ શકે છે?
અડધા કલાક સુધી કઈ દેખાતું નથી.
ત્વચા પર લાલ ફોલ્લીઓ થાય છે.
નાક અને ગળામાં તકલીફ થાય છે.
થોડા દિવસો સુધી ઊધરસ આવી શકે છે.
ચિંતા થવા લાગે છે.
અસ્થમાવાળા લોકોની સમસ્યા વધી જાય છે.
જો અસ્થમા ગંભીર હોય, તો તે ભોગ બનનારને મૃત્યુ તરફ દોરી જઈ શકે છે.
ચક્કર આવવા, બેભાન થવું, ઊલટી થવી, માથાનો દુખાવો થવો
ન્યુરોજેનિક બળતરાથી પીડાવું​​​​

ચોરોથી બચવા માટે પણ પેપર સ્પ્રે રાખવામાં આવી રહ્યો છે
પેપર સ્પ્રેનાં ઉપયોગ અંગે ઇન્ટરનેશનલ જર્નલ ઓફ ઇન્ડસ્ટ્રીયલ એર્ગોનોમિક્સમાં સંશોધન પ્રકાશિત થયું હતું. એક રિસર્ચનાં બે લેખકોમાંના એક અનિલ આર કુમારનું કહેવું છે કે, તેઓ ઘરમાં પેપર સ્પ્રે રાખે છે, જેથી ઘરમાં ચોર, લૂંટારૂ કે અજાણી વ્યક્તિ પ્રવેશ કરે તો તેઓ તેનો છંટકાવ કરી શકે. જે મહિલાઓ ઘરમાં એકલી રહે છે તેઓ સલામતી માટે તેમની સાથે પેપર સ્પ્રે રાખે છે. કેટલાક લોકો શ્વાનને એટલા માટે પણ રાખે છે કે, જેથી તેનો ઉપયોગ સ્વબચાવમાં કરી શકાય. કેટલાક ઘરોમાં એલાર્મ લગાવે છે, તો કેટલાક છરીઓ પણ રાખે છે પરંતુ, તે બધામાં કોમન પેપર સ્પ્રે છે.

બેગ છીનવામાં આવે, ત્યારે અવાજ આવે છે, તેને પકડો ...
પુરુષોમાં તેમની સલામતી માટે ‘મેન બેગ એલાર્મ્સ’ની માગ વધી છે. દિલ્હીની એક કંપનીનાં ફાઉન્ડર પી.એલ.ચાંદનાનું કહેવું છે કે, તેમની કંપની એવી બેગ બનાવે છે જેમાં એલાર્મ હોય છે. આ હાઇટેક અલાર્મ મોબાઇલ સાથે જોડાયેલું છે. ઓફિસ જતી વખતે કે આવતી વખતે જો કોઈ તમારી બેગ છીનવી લે તો માત્ર મોબાઈલનું એક બટન દબાવો અને હોલ્ડનો અવાજ, બેગમાંથી હોલ્ડનો અવાજ સાયરનની જેમ સંભળાશે. આ બેગની કિંમત 3-4 હજાર રૂપિયા આસપાસ છે.

સધર્ન રેલવેમાં મહિલા કર્મચારીઓને પેપર સ્પ્રે આપવામાં આવ્યો છે
દક્ષિણ રેલ્વે એ દેશનો પહેલો રેલ્વે ઝોન છે, જેણે મહિલા કર્મચારીઓને પેપર સ્પ્રે આપ્યો છે. આ પેપર સ્પ્રે રિમોટ સ્ટેશનો પર કામ કરતી મહિલાઓ, સફાઈ કામદાર-કુલીઓ, મહિલા ગેટમેનને આપવામાં આવ્યા છે. શેખર મિશ્રા કહે છે કે, ઇન્દોર જીઆરપી પણ પેપર સ્પ્રેનો ઉપયોગ કરી રહી છે.

સ્ત્રીઓ તે છે જે સૌથી વધુ પેપર સ્પ્રે રાખે છે
પુરુષો પેપર સ્પ્રે રાખતા હોય છે પરંતુ, સ્વબચાવ માટે વધુ પડતો પેપર સ્પ્રેનો ઉપયોગ મહિલાઓ કરે છે. દિલ્હી, મુંબઈ, બેંગલુરુ, હૈદરાબાદ, ચેન્નઈ જેવા મોટા શહેરોમાં પેપર સ્પ્રેની માગ વધારે છે. તેમાં વેચાતા પેપર સ્પ્રેમાં ખરીદનારાઓમાં 90 ટકાથી વધુ મહિલાઓ છે. શેખર મિશ્રા સમજાવે છે કે, ‘ઘણી કંપનીઓ એસેસરીઝ તરીકે પાઇપ સ્પ્રે કેન ડિઝાઇન કરી રહી છે. તે વિવિધ રંગો અને સુવિધાઓ સાથે આવે છે.’

દિલ્હીની રહેવાસી રુકસાના અંસારી છેલ્લા 3 મહિનાથી પોતાની સાથે પેપર સ્પ્રે રાખે છે. વર્કિંગ વુમન હોવાથી તેને કામ માટે બહાર જવું પડે છે. તેથી, તેઓ સુરક્ષા માટે પેપર સ્પ્રેને તેમની સાથે રાખે છે. તેના કેટલાક બીજા મિત્રો પણ તેની સાથે પેપર સ્પ્રે રાખે છે.

તે કહેવું ખોટું હશે કે, ફક્ત મહિલાઓ અને છોકરીઓને જ સુરક્ષાની જરૂર પડશે. પુરુષો પણ જ્યારે ખરાબ પરિસ્થિતિઓ અને અસામાજિક તત્વોનો ગમે ત્યારે, ગમે ત્યાં ભોગ બની શકે છે. આ સમયે સાવચેતી અને તકેદારી એ જ એકમાત્ર બચાવ છે. આવી સ્થિતિમાં જો પેપર સ્પ્રે જેવી સહાયક વસ્તુઓ તમારી સાથે હોય તો તેમાં ખોટું શું છે?