સુપ્રીમ કોર્ટે કેન્દ્રને પૂછ્યું- એવી શું ઉતાવળ હતી?:શુક્રવારે VRS, શનિવારે એપોઇન્ટમેન્ટ અને સોમવારે જોઇનિંગ, ચૂંટણી પંચની આ કેવી સિસ્ટમ

“ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક માટેની ફાઇલ વીજળીની ઝડપે ક્લિયર થઈ ગઈ. અરજી આવે એ જ દિવસે મંજૂરી આપવામાં આવી છે અને વડાપ્રધાન પણ નામને મંજૂરી આપી દે છે. એવી શી ઉતાવળ હતી કે એક જ દિવસમાં તમામ કામ પતાવીને એપોઇન્ટમેન્ટ આપવામાં આવી હતી. આપણે એ પણ જાણીએ છીએ કે અમુક કામ વીજળીની ઝડપે કરવાનાં હોય છે, પરંતુ અહીં જગ્યા 15 મેથી ખાલી હતી.

સુપ્રીમ કોર્ટે ગુરુવારે ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક પર આ ટિપ્પણી કરી છે. ચૂંટણી કમિશનર એટલે કે EC અરુણ ગોયલની નિમણૂક માટેની મૂળ ફાઇલ સુપ્રીમ કોર્ટની બંધારણીય બેંચને સોંપવામાં આવી હતી. એના પર સુપ્રીમ કોર્ટે આ ટિપ્પણી કરી છે.

ભાસ્કર એક્સપ્લેનરમાં જાણીશું મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂકને લઈને શું છે વિવાદ? સુપ્રીમ કોર્ટમાં શું ચર્ચા હતી અને ચૂંટણી કમિશનરની ચૂંટણીની આખી સિસ્ટમ કેવી રીતે કામ કરે છે?

પ્રશ્ન-1 : પ્રશ્ન ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક અંગે શું વિવાદ છે?

જવાબ: વર્ષ 2018માં ચૂંટણીપંચની કામગીરીમાં પારદર્શિતાને લઈને ઘણી અરજીઓ દાખલ કરવામાં આવી હતી, જેમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર (CEC) અને ચૂંટણી કમિશનર (EC)ની નિમણૂક માટે કૉલેજિયમ જેવી સિસ્ટમ બનાવવી જોઈએ એવી માગણી કરવામાં આવી હતી. સુપ્રીમ કોર્ટે આ તમામ અરજીઓને ક્લબ કરીને 5 જજની બંધારણીય બેંચને મોકલી હતી. સુપ્રીમ કોર્ટ આ મામલે સુનાવણી કરી રહી છે.

સુપ્રીમ કોર્ટના 5 જજની બંધારણીય બેંચમાં જસ્ટિસ અજય રસ્તોગી, જસ્ટિસ અનિરુદ્ધ બોઝ, જસ્ટિસ હૃષિકેશ રોય અને જસ્ટિસ સીટી રવિકુમારનો સમાવેશ થાય છે. જસ્ટિસ કેએમ જોસેફ આ બેંચની અધ્યક્ષતા કરી રહ્યા છે.

અરજદારોમાં અલાહાબાદ હાઈકોર્ટના વકીલ અનુપ બરનવાલ, સુપ્રીમ કોર્ટના વકીલ અને ભાજપના નેતા અશ્વની ઉપાધ્યાય અને એસોસિયેશન ફોર ડેમોક્રેટિક રિફોર્મ્સ (ADR)નો સમાવેશ થાય છે.

અરજદારોની દલીલો - પ્રક્રિયા પારદર્શક નથી

ચૂંટણી કમિશનર માટે હાલમાં જે પ્રક્રિયા અનુસરવામાં આવી રહી છે એ પારદર્શક નથી. બંધારણની કલમ 324(2) મુજબ ચૂંટણી કમિશનરોની નિમણૂક રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા કરવામાં આવે છે, કારણ કે રાષ્ટ્રપતિ વડાપ્રધાન અને મંત્રી પરિષદની સલાહથી બંધાયેલા છે. આવી સ્થિતિમાં ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક એ સંપૂર્ણપણે સરકારનો નિર્ણય છે. આનાથી સત્તામાં રહેલા પક્ષોને તેમના વફાદારોને પદ પર નિયુક્ત કરવાની તક મળે છે.

કમનસીબે, એવી ધારણા સર્જાઈ રહી છે કે ચૂંટણીપંચ સત્તામાં રહેલી સરકાર પ્રત્યે ઉદાર છે. ચૂંટણીપ્રચાર દરમિયાન આયોગ સત્તાધારી સરકારના સભ્યો સામેની ફરિયાદો પ્રત્યે એટલી સખતાઈ દાખવતું નથી, જેટલું તે વિપક્ષ સામે દર્શાવે છે, એટલે કે એના નિયમો અહીં બદલાય છે.

ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક તટસ્થ સંસ્થા, એટલે કે સ્વતંત્ર સંસ્થા દ્વારા થવી જોઈએ. 1975થી શરૂ થયેલી ઘણી સમિતિઓએ પણ આ સૂચન આપ્યું છે. ભારતના 255મા કાયદાપંચના અહેવાલમાં પણ ભલામણ કરવામાં આવી છે કે ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક કોલેજિયમ જેવી સિસ્ટમ દ્વારા થવી જોઈએ. વડાપ્રધાન, વિપક્ષના નેતા અને સુપ્રીમ કોર્ટના ચીફ જસ્ટિસને આમાં સામેલ કરવા જોઈએ.

પ્રશ્ન-2: ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક કરવાની પ્રક્રિયા શું છે?

સુપ્રીમ કોર્ટે આ મહિને ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક સંબંધિત મામલાની સુનાવણી શરૂ કરી હતી. અરુણ ગોયલ 19 નવેમ્બર 2022ના રોજ ચૂંટણી કમિશનર બન્યા. હકીકતમાં ગોયલ 18 નવેમ્બરે સ્વૈચ્છિક નિવૃત્તિ લે છે અને બીજા જ દિવસે તેમને ચૂંટણી કમિશનર બનાવવામાં આવે છે, એટલે કે સુપ્રીમ કોર્ટમાં સુનાવણી શરૂ થયાના બીજા જ દિવસે એટલે કે 19મી નવેમ્બરે.

આ કારણોસર સુપ્રીમ કોર્ટે બુધવારે કહ્યું હતું કે જ્યારે આ મામલાની સુનાવણી ચાલી રહી હતી ત્યારે નિમણૂક ન કરવી જોઈતી હતી. ખાસ કરીને જ્યારે 15 મેથી પોસ્ટ ખાલી છે. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું હતું કે તેથી તે ગોયલની નિમણૂક સાથે સંબંધિત દસ્તાવેજોની તપાસ કરવા માગે છે. સુપ્રીમ કોર્ટે સરકાર તરફથી હાજર રહેલા એટર્ની જનરલ વેંકટરામાણીને કહ્યું હતું કે અમે જાણવા માગીએ છીએ કે નિમણૂક માટે શું પ્રક્રિયા અનુસરવામાં આવી હતી.

વાંચો 23 નવેમ્બરે સુપ્રીમ કોર્ટમાં થયેલી ચર્ચાની ખાસ વાતો...

એટર્ની જનરલ: ચૂંટણી કમિશનરોની નિમણૂક કેબિનેટ દ્વારા કરવામાં આવે છે. આ નિમણૂક 1991માં બનેલા કાયદા હેઠળ કરવામાં આવી છે.

જસ્ટિસ જોસેફઃ આ કાયદો સેવાની શરતો સાથે સંબંધિત છે. નિમણૂકનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી.

એટર્ની જનરલઃ જો સંસદનો ઉલ્લેખ ન હોય તો ચર્ચા કરવાની જરૂર નથી.

જસ્ટિસ જોસેફઃ કોઈપણ સરકાર 'યસ મેન'ની નિમણૂક કરે છે અને આવી વ્યક્તિની વિચારસરણી પણ સરકાર જેવી જ હોય ​​છે. આ ચૂંટણીપંચ છે. અહીં સ્વતંત્રતા હોવી જોઈએ. શું પંચે ક્યારેય કોઈ વડાપ્રધાન સામે આક્ષેપો થયા હોય તો તેમની સામે પગલાં લીધાં છે? આપણને એવા CECની જરૂર છે જે PM સામે પણ કાર્યવાહી કરી શકે.

એટર્ની જનરલ: 1991 પછી કોઈ ટ્રિગર પોઈન્ટ મળ્યું નથી કે નિમણૂક પ્રક્રિયા અનુસરવામાં આવી ન હતી. આ વિના સુનાવણી ન થવી જોઈએ.

સુપ્રીમ કોર્ટઃ તમે 2017નો કેસ જોઈ શકો છો. એક ચૂંટણી કમિશનરે રાજીનામું આપ્યું હતું. જોકે કોર્ટે આ સમયગાળા દરમિયાન કોઈનું નામ લીધું નહોતું.

એટર્ની જનરલ: નિમણૂક કરતી વખતે કેન્દ્ર અને રાજ્યના તમામ અધિકારીઓને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે. પરંપરાનું ચુસ્તપણે પાલન કરવામાં આવે છે.

જસ્ટિસ જોસેફઃ માત્ર અમલદારની જ કાળજી લેવામાં આવે છે, અન્યની નહીં. જો પગલાં નહીં લેવાય તો શું તંત્ર ભાંગી પડતું નથી?

એટર્ની જનરલઃ જો ન્યાયતંત્ર આમાં દખલ કરશે તો લોકશાહી માટે ખતરો રહેશે.

જસ્ટિસ જોસેફઃ સુપ્રીમ કોર્ટના ચીફ જસ્ટિસ એક સમયે સીબીઆઈ ડિરેક્ટરની નિમણૂકમાં સામેલ હતા. શું આનાથી લોકશાહી ખતરામાં હતી?

સોલિસિટર જનરલ તુષાર મહેતાઃ અહીં સવાલ એ છે કે સિસ્ટમ બદલવાની જવાબદારી કોની છે?

જસ્ટિસ રસ્તોગીઃ અમારા સંતોષ માટે અમે તમને બે દિવસ પહેલાં થયેલી એપોઈન્ટમેન્ટની પ્રક્રિયા જણાવવા માટે કહી રહ્યા છીએ.

એટર્ની જનરલ: એ પસંદગીની પદ્ધતિ નથી, પરંતુ પરંપરાગત પ્રક્રિયા છે.

સોલિસિટર જનરલઃ જો ન્યાયતંત્ર હસ્તક્ષેપ કરશે તો તે બંધારણને ફરીથી લખવા જેવું થશે.

જસ્ટિસ જોસેફઃ આ બહુ ગંભીર મુદ્દો છે. આને ધ્યાનમાં રાખીને સાવધ રહેવું જોઈએ.

ચાલો... હવે વાંચીએ 24 નવેમ્બરે યોજાયેલી ચર્ચાની ખાસ વાતો…

જસ્ટિસ જોસેફ: અમે તમારી રચના અને પ્રક્રિયા વિશે ચિંતિત છીએ. કોઈનું નામ પસંદ કરવાનો આધાર શું છે?

જસ્ટિસ રસ્તોગીઃ તમે અમને કહો કે તમે આ યાદી કેવી રીતે બનાવી? ડિસેમ્બરમાં કોઈ નિવૃત્ત થવાનું હતું. જે 4 નામની ભલામણ કરવામાં આવી હતી એમાંથી પસંદ કરાયેલી વ્યક્તિ સૌથી નાની છે. તમે આ પસંદગી કેવી રીતે કરી? અમે આ જાણવા માગીએ છીએ.

એટર્ની જનરલઃ સંયોગ છે કે તેઓ પંજાબ કેડરના અધિકારી છે.

જસ્ટિસ અનિરુદ્ધ બોઝઃ સામાન્ય રીતે આવો સંયોગ જોવા મળતો નથી.

એટર્ની જનરલ: એ સામાન્ય છે. તેઓ નિવૃત્ત થવાના હતા.

જસ્ટિસ રસ્તોગીઃ તમારી પસંદગીનો આધાર શું છે?

એટર્ની જનરલ: એ એક પ્રક્રિયા, સંમેલન અને પદ્ધતિ છે.

જસ્ટિસ રસ્તોગીઃ આપણે એટલું જ જાણવા માગીએ છીએ, એ શું છે? તમે ડેટાબેઝ કેવી રીતે બનાવશો?

એટર્ની જનરલ: એ સાર્વજનિક ડોમેનમાં છે. કોઈપણ આ ડેટાબેઝ જોઈ શકે છે. એ DOPT દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે.

જસ્ટિસ જોસેફ: યાદીમાંથી ચાર નામ કયા આધારે શોર્ટલિસ્ટ કરવામાં આવ્યાં?

એટર્ની જનરલ: કેટલાક આધારો છે, જેને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે. ચાલો.. જોઈએ કે કાર્યકાળ કેટલો લાંબો રહેશે.

જસ્ટિસ જોસેફઃ તમે માત્ર એક જ દિવસમાં તમામ કામ કરી નાખ્યા છે.

એટર્ની જનરલઃ અમે પ્રક્રિયાઓનું પાલન કર્યું છે. જો આપણે દરેક નિમણૂક પર શંકા કરવા લાગીએ તો ચૂંટણીપંચની પ્રતિષ્ઠાને અસર થશે.

જસ્ટિસ જોસેફઃ માત્ર એક જ દિવસમાં.

એટર્ની જનરલ: જ્યારે કોઈ વ્યક્તિને ચૂંટણી કમિશનર તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેઓ તેમની અગાઉની સેવામાંથી નિવૃત્ત થયા હોવાનું માનવામાં આવે છે.

જસ્ટિસ જોસેફઃ તો આ બધું પેન્શન મેળવવાના હેતુથી કરવામાં આવે છે?

એટર્ની જનરલ: ના, એવું નથી, VRS ખોટી રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યું છે.

જસ્ટિસ રોયઃ અમે તમારી પાસે બુધવારે ફાઈલ માગી અને તમે ગુરુવારે આપી. હવે તમે એને યોગ્ય ઠેરવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છો. તમે એક જ શ્રેણીના 40માંથી 4 નામ પર કેવી રીતે ઊતરી શકો? અમે એ પ્રક્રિયાનું પરીક્ષણ કરી રહ્યા છીએ કે 36 નામ કેવી રીતે પડયાં?

અરજદાર વતી એડવોકેટ પ્રશાંત ભૂષણ: ચુકાદો આપતી વખતે કોર્ટે ચૂંટણી કમિશનરની તાજેતરની નિમણૂકને પણ તેના દાયરામાં રાખવી જોઈએ, કારણ કે આ સંદર્ભમાં કોર્ટમાં અરજી દાખલ કરવામાં આવી છે.

એટર્ની જનરલ: ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂકની પ્રક્રિયામાં સુપ્રીમ કોર્ટ પાસે કોઈ ટ્રિગર પોઈન્ટ નથી. આ પછી સુપ્રીમ કોર્ટની બંધારણીય બેંચે પોતાનો નિર્ણય સુરક્ષિત રાખ્યો હતો.

આ પછી લાંબી ચર્ચા પછી 5 ન્યાયાધીશની બંધારણીય બેન્ચે આ મામલે નિર્ણય સુરક્ષિત રાખ્યો હતો.

પ્રશ્ન-3: નવા ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક કરવામાં આટલી ઉતાવળ કેમ દાખવવામાં આવી?

જવાબ: કેન્દ્ર સરકારે ગુરુવારે ચૂંટણી કમિશનર અરુણ ગોયલની નિમણૂક અંગેની મૂળ ફાઇલ સુપ્રીમ કોર્ટના 5 ન્યાયાધીશની બંધારણીય બેંચને સોંપી હતી. ફાઈલ જોયા બાદ કોર્ટે કહ્યું કે અરજી 24 કલાકમાં આવે છે. ક્લિયરન્સ પણ ઉપલબ્ધ છે. વડાપ્રધાન પણ નામને મંજૂરી આપે છે. એવી શી તાકીદ હતી કે તેને વીજળી ઝડપે બતાવવામાં આવી? કેટલાંક કાર્યો માટે વીજળીની ઝડપે કામ કરવું પડે છે, પરંતુ અહીં 15 મેથી જગ્યા ખાલી પડી હતી.

પ્રશ્ન-4: ચૂંટણીપંચમાં કેટલા ચૂંટણી કમિશનર હોઈ શકે?

જવાબ: ચૂંટણી કમિશનરની સંખ્યા અંગે બંધારણમાં કોઈ સંખ્યા નક્કી કરવામાં આવી નથી. બંધારણની કલમ 324(2) જણાવે છે કે ચૂંટણીપંચમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અને અન્ય ચૂંટણી કમિશનરોનો સમાવેશ થઈ શકે છે. તે રાષ્ટ્રપતિ પર નિર્ભર કરે છે કે તેનો નંબર શું હશે. આઝાદી પછી દેશમાં ચૂંટણીપંચમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર જ હતા.

16 ઓક્ટોબર 1989ના રોજ વડાપ્રધાન રાજીવ ગાંધીની સરકારે વધુ બે ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક કરી. આનાથી ચૂંટણીપંચ બહુ-સભ્ય સંસ્થા બની ગયું. આ નિમણૂકો 9મી સામાન્ય ચૂંટણી પહેલાં કરવામાં આવી હતી. એ સમયે એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર આરવીએસ પેરી શાસ્ત્રીને અન્ડરકટ કરવા માટે આવું કરવામાં આવ્યું હતું.

2 જાન્યુઆરી 1990ના રોજ વી.પી. સિંહ સરકારે નિયમોમાં સુધારો કર્યો અને ચૂંટણીપંચને ફરીથી સિંગલ મેમ્બર બોડી બનાવી. 1 ઓક્ટોબર 1993ના રોજ પીવી નરસિમ્હા રાવ સરકારે ફરી એક વટહુકમ દ્વારા વધુ બે ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂકને મંજૂરી આપી. ત્યારથી ચૂંટણીપંચમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની સાથે બે ચૂંટણી કમિશનરોનો સમાવેશ થાય છે. તમામ ચૂંટણી કમિશનરને પંચનો કોઈપણ નિર્ણય લેવાની સમાન સત્તા છે, એટલે કે કોઈ મોટું નથી.