5 વર્ષ રિલેશનમાં રહ્યાં પછી રેપ કેસ:હાઈકોર્ટે કહ્યું-યુવતીની સહમતી વિના સંબંધ શક્ય નહીં; જાણો આવા સંબંધોનાં દરેક પાસાં

5 વર્ષ સુધી પ્રેમ સંબંધમાં રહ્યા બાદ મલ્લિકાર્જુને તેની ગર્લફ્રેન્ડ રશ્મિકા સાથે લગ્ન કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. જેના પછી રશ્મિકાએ મલ્લિકાર્જુન સામે રેપનો કેસ દાખલ કર્યો હતો. હવે કર્ણાટક હાઈકોર્ટે છોકરાને નિર્દોષ જાહેર કરીને છોડી દીધો છે. આ કેસમાં હાઈકોર્ટે કહ્યું કે-

'એવું શક્ય નથી કે છોકરીની સંમતિ વિના બંને 5 વર્ષથી એકબીજા સાથે રિલેશનમાં હોય. આટલા લાંબા સમય સુધી આ સંબંધ ચાલુ રહેવા એ જ આઈપીસીની કલમ 375 અને કલમ 376 હેઠળ દુષ્કર્મના આરોપોને નબળા પડે છે.’

હાઈકોર્ટના આ નિર્ણયની ચર્ચા થઈ રહી છે. ભાસ્કર એક્સપ્લેનરમાં, આપણે આવા કિસ્સાઓ સાથે સંબંધિત 11 પ્રશ્નોના જવાબો જાણીશું...

પ્રશ્ન 1: કર્ણાટકની હાઈકોર્ટે ચુકાદો આપ્યો તે સમગ્ર મામલો શું છે?
જવાબ: 12 વર્ષ પહેલાં મલ્લિકાર્જુન દેસાઈ ગૌદરને રશ્મિકા નામની છોકરી મળી હતી. આ મુલાકાત બાદ બંને વચ્ચે ધીમે ધીમે મિત્રતા બંધાઈ. થોડા સમય પછી બંને એકબીજાને પ્રેમ કરવા લાગ્યા.

છેલ્લા 5 વર્ષથી મલ્લિકાર્જુન તેની ગર્લફ્રેન્ડ રશ્મિકા સાથે લિવ-ઈન રિલેશનશિપમાં રહેતો હતો. જાતિના તફાવતને કારણે બંને લગ્ન કરી શક્યા ન હતા. ત્યારબાદ રશ્મિકાએ મલ્લિકાર્જુન વિરુદ્ધ આઈપીસીની કલમ 376, 376(2)(n) હેઠળ દુષ્કર્મ, 354 હેઠળ છેડતી, 406 હેઠળ વિશ્વાસનો ભંગ, 504 હેઠળ ઈરાદાપૂર્વક અપમાન, 323 હેઠળ મારપીટ અને 506 હેઠળ ધમકી આપવાના આરોપમાં ફરિયાદ નોંધાવી હતી.

યુવતીએ જણાવ્યું કે મલ્લિકાર્જુને લગ્નના ખોટા વચનો આપીને તેની સાથે સંબંધો બાંધ્યા. એટલા માટે તે દુષ્કર્મનો આરોપી છે.

મલ્લિકાર્જુનના બચાવમાં તેમના વકીલે કહ્યું કે બંને દંપતિ એકબીજા સાથે લગ્ન કરવા માંગતા હતા, પરંતુ જાતિના તફાવતને કારણે મલ્લિકાર્જુનના પ્રયત્નો છતાં લગ્ન થઈ શક્યા નહીં. આખરે તેમનો સંબંધ તૂટી ગયો. આવી સ્થિતિમાં મલ્લિકાર્જુન પર દુષ્કર્મનો આ આરોપ યોગ્ય નથી. યુવતીનો આરોપ છે કે મલ્લિકાર્જુને લગ્નના ખોટા વચનો આપીને તેની સાથે શારીરિક સંબંધ બાંધ્યો હતો, જે દુષ્કર્મ સમાન હતો. જ્યારે આ આરોપો કોઈપણ રીતે સાચા નથી, કારણ કે બંનેએ સહમતિથી સંબંધ બાંધ્યો છે.

પ્રશ્ન 2: યુવતીએ ઘણી વખત સંમતિ આપી હશે, ન્યાયાધીશે કયા આધારે કહ્યું?
જવાબઃ કર્ણાટક હાઈકોર્ટની સિંગલ બેન્ચ સમક્ષ આ મામલે સુનાવણી થઈ હતી. આ પછી જસ્ટિસ એમ. નાગપ્રસન્નાએ ચુકાદો આપતાં કહ્યું કે શક્ય છે કે યુવતીએ વ્યક્તિને 5 વર્ષમાં એક, બે કે ત્રણ વાર નહીં પરંતુ ઘણી વખત સંબંધ બાંધવાની મંજૂરી આપી હશે. કેસની ચાર્જશીટમાં ઉલ્લેખ છે કે બંને એકબીજાના પ્રેમમાં હતા. આવી સ્થિતિમાં એવું ન કહી શકાય કે આ બધું સ્ત્રીની ઈચ્છા વગર શક્ય છે.

તેની સાથે જ, જસ્ટિસ નાગપ્રસન્નાએ આઈપીસીની કલમ 376, 376(2)(n), 354, 406 અને 504 હેઠળ છોકરા સામે દુષ્કર્મ, વ્યવસ્થિત છેતરપિંડી, છેડતી અને ધાકધમકી આપવાના આરોપોને રદ કર્યા હતા. જો કે, કોર્ટે સામાન્ય હુમલા માટે આઈપીસીની કલમ 323 હેઠળ છોકરા સામે નોંધાયેલી એફઆઈઆરને સમર્થન આપ્યું હતું.

આ પહેલા પણ ત્રણ વખત કોર્ટ સંબંધો તૂટવા પર દુષ્કર્મના આરોપોને ફગાવી ચૂકી છે.

પ્રશ્ન 3: આ કેસ દુષ્કર્મના ગુના કરતાં અલગ કેમ છે?
જવાબ: સુપ્રીમ કોર્ટના વકીલ અને 'રેપ લોઝ એન્ડ ડેથ પેનલ્ટી' પુસ્તકના લેખક વિરાગ ગુપ્તાએ કહ્યું કે કર્ણાટક હાઈકોર્ટે કલમ-375નું અર્થઘટન કરતા કહ્યું કે 5 વર્ષના સતત સંબંધમાં ખોટા માધ્યમથી સંમતિ લઈ શકાય નહીં. એટલા માટે આવા કિસ્સાઓમાં કલમ 376 હેઠળ દુષ્કર્મનો ગુનો બનતો નથી.

ભારતીય દંડ સંહિતા એટલે કે આઈપીસીની કલમ 375માં બળજબરીથી જાતીય સંબંધને દુષ્કર્મના ગુનાના દાયરામાં લાવવા માટે 7 પાસાઓ છે-

1. સ્ત્રીની ઈચ્છા વિરુદ્ધ સંબંધ બનાવવો

2. સ્ત્રીની સંમતિ વિરુદ્ધ સંબંધ બાંધવો

3. મૃત્યુની ધમકી આપીને જાતીય સંબંધ માટે સંમતિ લેવી

4. લગ્ન કરવાના ભ્રમમાં રાખીને સંબંધ બાંધવો

5. નશાના પ્રભાવ હેઠળ અથવા અસ્વસ્થ સ્થિતિમાં આપેલી સંમતિ

6. 18 વર્ષથી ઓછી ઉંમરની છોકરી સાથે સંમતિ વિના જાતીય સંબંધ બાંધવો, પરંતુ અપવાદ-2 હેઠળ 15 વર્ષથી વધુ ઉંમરની પત્ની સાથે જાતીય સંબંધ એ દુષ્કર્મ સમાન નથી.

7. જ્યારે છોકરી સંમતિ આપવાની સ્થિતિમાં ન હોય

કલમ 375માં સંમતિ સંબંધિત અન્ય જોગવાઈઓ પણ છે.

પ્રશ્ન 4: લગ્નના બહાને સંબંધ બાંધવો એ ગુનો છે, પણ દુષ્કર્મ કેમ નહીં?
જવાબઃ સુપ્રીમ કોર્ટના વકીલ વિરાગના મતે લગ્નનું ખોટું વચન આપીને સંબંધ બનાવવો એ સિવિલ અને ફોજદારી ગુનો છે, પરંતુ તેને IPCની કલમ-375 હેઠળ દુષ્કર્મ ગણી શકાય નહીં. આ પહેલા પણ કેરળ હાઈકોર્ટ સહિત અન્ય અનેક કોર્ટના નિર્ણયોમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે લિવ-ઈન રિલેશનશિપને કારણે ઉભી થતી કડવાશના મામલામાં દુષ્કર્મની એફઆઈઆર દાખલ કરવી ખોટી છે.

જો કોઈ વ્યક્તિ લાંબા સંબંધ પછી લગ્ન કરવાનો ઇનકાર કરે છે, તો તેના માટે દુષ્કર્મનો ગુનો થઈ શકે નહીં. IPC હેઠળ કોઈપણ ગુનો સાબિત કરવા માટે ઈરાદો જરૂરી છે. તેથી, ઘણા વર્ષો પછી સહમતિથી સંબંધ બાંધ્યા પછી તેને રેપ ગણાવવો એ ફોજદારી કાયદાનો દુરુપયોગ છે. આ સંદર્ભમાં કર્ણાટક હાઈકોર્ટનો આ નિર્ણય કાયદાને અનુરૂપ છે.

પ્રશ્ન 5: લિવ-ઇન અને લવ રિલેશનશિપને લગતા બે મૂળભૂત અધિકારો શું છે?
જવાબઃ ભારતમાં આ પ્રકારના પ્રેમ સંબંધ કે લિવ-ઈન રિલેશનશિપ અંગે કોઈ કાયદો નથી. આવી સ્થિતિમાં, અદાલતો હાલના કાયદાઓનું અર્થઘટન કરીને અને અગાઉના નિર્ણયો દ્વારા આવા કેસોમાં ચુકાદો આપે છે.

1978માં બદરી પ્રસાદ અને ડેપ્યુટી ડાયરેક્ટર ઑફ કોન્સોલિડેશનના કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું હતું કે સંબંધો અને લિવ-ઇન રિલેશનશિપને લઈને કોઈ કાયદા ન હોવા છતાં તે ઉંમર, સંમતિ અને મંજૂરી જેવી બાબતો પર નિર્ભર કરે છે.

દેશમાં સંબંધ અને લિવ-ઇન રિલેશનશિપનું અર્થઘટન મુખ્યત્વે બે મૂળભૂત અધિકારોના કાયદા પર આધારિત છે...

1. કલમ 19 (A): વાણી અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાનો અધિકાર.

2. કલમ 21: જીવન અને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનો અધિકાર.

કોલકાતા હાઈકોર્ટના વરિષ્ઠ વકીલ દેવરૂપ ભટ્ટાચાર્યએ કહ્યું કે આ બંને કાયદા દરેક માનવીને અધિકાર આપે છે કે તે પોતાનું જીવન પોતાની રીતે સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા સાથે જીવી શકે, જ્યાં સુધી તેને આમ કરવાથી અટકાવતો કાયદો ન હોય. એવી વ્યક્તિ કે જેની સાથે વ્યક્તિ ગમે તે રીતે જીવી શકે છે.

સુપ્રીમ કોર્ટે 2006, 2010 અને 2013માં ત્રણ અલગ-અલગ ચુકાદામાં કહ્યું હતું કે પુખ્ત થયા પછી, વ્યક્તિ કોઈની સાથે રહેવા અથવા લગ્ન કરવા માટે સ્વતંત્ર છે. કોર્ટના આ નિર્ણય બાદ સાથે રિલેશનશિપમાં રહેતા લોકોને ભારતમાં કાનૂની માન્યતા મળી ગઈ છે.

પ્રશ્ન 6: પ્રેમ સંબંધ અને લિવ-ઇન-રિલેશનશિપ વચ્ચે શું તફાવત છે?
જવાબ: પ્રેમ સંબંધમાં, બે પુખ્ત વયના લોકો એકબીજાને પ્રેમ કરે છે પરંતુ સાથે રહેતા નથી. જ્યારે, લિવ-ઈન-રિલેશનશિપમાં બે પુખ્ત વ્યક્તિઓ પરસ્પર સંમતિથી સાથે રહે છે. તેમનો સંબંધ પતિ-પત્ની જેવો છે, પરંતુ તેઓ એકબીજા સાથે લગ્નના બંધનમાં બંધાયેલા નથી.

પ્રશ્ન 7: જો લિવ-ઈનમાં રહેતો કોઈ પુરુષ તેની સ્ત્રી પાર્ટનર સાથે મારપીટ કરે તો શું થશે?
જવાબઃ આવી સ્થિતિમાં મહિલા પાર્ટનર તેની સામે ડોમેસ્ટિક વાયોલન્સ એક્ટની કલમ 12 હેઠળ કેસ દાખલ કરી શકે છે. તેની ફરિયાદ સીધી મેજિસ્ટ્રેટને કરી શકાય છે. આ સિવાય ડોમેસ્ટિક વાયોલન્સ એક્ટની કલમ-18 હેઠળ મહિલા પાર્ટનર પણ પ્રોટેક્શન ઓર્ડરની માંગ કરી શકે છે.

મેજિસ્ટ્રેટ આખો કેસ સાંભળ્યા પછી જે પણ ચુકાદો આપે છે, તે વ્યક્તિ જો આ નિર્ણયનો સ્વીકાર ન કરે તો તેને કલમ-31 હેઠળ 1 વર્ષની જેલ અથવા 20 હજારનો દંડ અથવા બંને થઈ શકે છે.

પ્રશ્ન 8: લિવ-ઇનમાં જન્મેલા બાળકોના અધિકારો શું છે?
જવાબ:

પ્રશ્ન 9: જો લિવ-ઈન-રિલેશનશિપમાં રહેતા બે પાર્ટનરમાંથી કોઈ એક પહેલેથી જ પરિણીત હોય, તો શું તેને હજુ પણ લિવ-ઈન કરવાનો અધિકાર છે?
જવાબ: એવા બે લોકો લિવ-ઈનમાં રહી શકે છે, જેમણે પહેલા લગ્ન કર્યા નથી, બે છૂટાછેડા લીધેલા લોકો અથવા જેમના પાર્ટનર મૃત્યુ પામ્યા છે.

પ્રશ્ન 10: લિવ-ઇન રિલેશનશિપમાં હોય ત્યારે બાળકને દત્તક લઈ શકાય?
જવાબ: ના, બિલકુલ નહીં. લિવ-ઇન રિલેશનશિપમાં રહેતાં હોય તેમને સંતાન પ્રાપ્તિનો અધિકાર છે, પરંતુ તમને બાળક દત્તક લેવાનો અધિકાર નથી.

પ્રશ્ન 11: શું લિવ-ઇન રિલેશનશિપમાં મિલકતના વિભાજનને લગતા કોઈ નિયમો છે?
જવાબ: લિવ-ઇન રિલેશનશિપમાં રહેતા પાર્ટનર માટે, પ્રોપર્ટી પરના દાવા અંગે 3 પ્રકારની બાબતો છે...