બ્લેકબોર્ડહોળીના દિવસે દીકરો મરી ગયો, અંતિમ સંસ્કાર ન કરી શકી:લોકો સ્પર્શેલું પાણી પીતા નથી પણ એકલી જોઈ બળજબરી કરી લે છે

‘હોળીની તૈયારી કરી રહી હતી. પુત્ર પણ ઘરે આવવાનો હતો, પરંતુ કંપનીએ તેને રજા આપી ન હતી. તેણે ફોન પર કહ્યું હતું- 'મા, ચિંતા ન કરતી. હું આવી શકીશ નહીં, પણ વસ્તુઓ ખરીદવા માટે હું પૈસા મોકલીશ.'

હોળીના ચાર દિવસ પહેલાં મને ફોન આવ્યો કે મારા પુત્રની તબિયત ખરાબ છે. તે હોસ્પિટલમાં દાખલ છે. મારા દીકરાને શું થયું એ વિચારીને મારો શ્વાસ અટકી ગયો. તે પછી મેં ઘણી વખત ફોન કર્યો, પરંતુ પુત્ર સાથે વાત થઈ નહીં.

હોળીના દિવસે ઘણા સમય સુધી પૈસા અને પુત્રના ફોનની રાહ જોતી રહી, પરંતુ ન તો પૈસા મળ્યા અને ન તો પુત્ર સાથે વાત કરી શકી.

પછી હું ઉધાર લેવા માટે મહાજનની દુકાને ગઈ. જ્યારે પાછી આવી ત્યારે જોયું કે ઘરની સામે એક મોટી ટ્રક ઊભી હતી. નણંદનો દીકરો ચંદન પણ ત્યાં હતો. હું વિચારવા લાગી કે અચાનક ચંદન કેવી રીતે આવ્યો. જેવી તેની નજીક પહોંચી કે તે ભેટી પડ્યો અને રડવા લાગ્યો. ત્યાં એક ઓટો ઊભી હતી. એમાં ડોકિયું કર્યું તો દીકરાની લાશ જોઈ. ચક્કર આવતાં હું નીચે પડી ગઈ.

મારી પાસે એક પૈસો પણ ન હતો, તેના અંતિમ સંસ્કાર કેવી રીતે કરતી. તેણે કેટલાક લોકોની સામે હાથ-પગ જોડીને બસો-ચારસો રૂપિયા માગ્યા, પરંતુ કોઈએ તેને સાથ આપ્યો નહીં. આખરે લાશને ક્યાં સુધી ઘરમાં રાખું? બીજા દિવસે પુત્ર ગંગામાં વહાવી દીધો.’

આ કહેતાં 55 વર્ષની સુશીલા જોરજોરથી રડવા લાગી. તે કહે છે- 'હે બાબુઆ રે બબુઆ, હમની કે છોડ કે કહાં ગયેલ રે બાબુઆ' (દીકરા... તું અમને છોડીને ક્યાં ચાલ્યો ગયો).'

બનારસને અડીને આવેલા સેવાપુરી વિધાનસભાના બિહડા ગામમાં રહેતી સુશીલાનો પુત્ર ગુડ્ડુ સુરતમાં મજૂરી કામ કરતો હતો. હોળીના દિવસે ડમ્પરે ટક્કર મારતાં તેનું મોત થયું હતું. સુશીલા મુસહર સમુદાયની છે.

આ તે સમુદાય છે, જે વર્ષોથી તેની પોતાની જાતિ મુસહર (એક સમુદાય જે ઉંદરોને મારીને ખાય છે)ના દંશનો સામનો કરી રહ્યો છે. લોકો તેમના દ્વારા સ્પર્શ કરાયેલો ખોરાક ખાતા નથી, પાણી પીતા નથી. દબંગો તેમની છોકરીઓ અને મહિલાઓ સાથે અભદ્ર વર્તન કરે છે. ઉચ્ચ જાતિના શિક્ષકો તેમનાં બાળકોને શાળામાંથી ભગાડે છે. સમગ્ર વિસ્તારમાં તેમના સમુદાયમાંથી માત્ર એક જ વ્યક્તિ 10મા ધોરણ સુધી અભ્યાસ કરી શકી છે.

બ્લેકબોર્ડ સિરીઝમાં આ લોકોની હાલત જાણવા હું બનારસથી 35 કિમી દૂર સેવાપુરી વિધાનસભા પહોંચ્યો...
લગભગ 1600 લોકોની વસ્તી ધરાવતા બિહડા ગામમાં 200 લોકો મુસહર સમુદાયના છે. તેમાંથી મોટાભાગના લોકો પાસે રેશનકાર્ડ, આધારકાર્ડ, મતદાર કાર્ડ અને ઘર નથી. મૃતક ગુડ્ડુની માતા નાની ઝૂંપડીની બહાર ઊભી છે. એટલી નાની છે કે હું તેમાં ઊભો પણ રહી શકતો નથી.

સુશીલા કહે છે, 'ગુડ્ડુ દર મહિને થોડા પૈસા મોકલતો હતો. આ વખતે મોકલી શકાયા નથી. તેમની કંપનીએ પૈસા મોકલવાનું કહ્યું છે, પરંતુ હજુ સુધી એક પણ રૂપિયો મળ્યો નથી. પૈસા નહીં આવે તો દીકરાનું તેરમુ પણ નહીં થઈ શકે.’

નીચે બેઠેલી એક 18-19 વર્ષ મહિલા બાળકને દૂધ પીવડાવી રહી છે. તેના ચહેરા પર માખીઓ બણબણી રહી છે, પરંતુ તે તેને દૂર પણ કરી શકતી નથી. આ મહિલા મૃતક ગુડ્ડુની પત્ની છે. તેમના બે પુત્રો નજીકમાં જમીન પર સૂતેલા છે. બંનેની ઉંમર 5 વર્ષથી ઓછી છે.

હું ગુડ્ડુની પત્ની સાથે વાત કરવાનો પ્રયત્ન કરું છું, પરંતુ તે વધુ બોલી શકતી નથી. તે માત્ર એટલું જ કહે છે- 'બાળકો સવારથી ભૂખ્યાં છે. ખાવા માટે કંઈ નથી. મને સમજાતું નથી કે શું કરવું. હું ભીખ માંગવા જાઉં તો પણ કોની પાસે માગું, લોકો અમને જોતા જ ગાળો આપીને ભગાડે છે.’

સુશીલાએ મને પીએમ આવાસ યોજનાનો કાગળ બતાવ્યો. તે કહે છે- 'જુઓ, સરકાર તરફથી મકાન બનાવવાનો કાગળ મળ્યો છે, પણ ગામના દબંગો ઘર બનાવવા દેતા નથી. ધમકાવીને ભગાડી દે છે.’

સુશીલા મને તે જગ્યાએ પણ લઈ જાય છે જ્યાં તેમને પીએમ આવાસ યોજના હેઠળ ઘર બનાવવા માટે જમીન ફાળવવામાં આવી છે.

સુશીલા સાથે વાત કરીને હું અહીંથી 10 કિમી દૂર જોગાપુર પહોંચ્યો. લગભગ 1200 લોકોની વસ્તી ધરાવતા આ ગામમાં 40 ઘરો મુસહર સમુદાયના છે. ઝૂંપડામાં બેઠેલી સેવકિયા તેના પાંચ વર્ષના પૌત્રને માલિશ કરી રહી હતી.

મેં વાત કરવા માટે માઈક તેની તરફ લંબાવ્યું તો તેણે કહ્યું- 'હુમિનીની હાલત કુકુર-બિલાર કરતાં પણ ખરાબ છે. હમની કે ખબર છપ કે કરબ.' (અમારા લોકોની હાલત કૂતરા-બિલાડાથી પણ બદતર છે. તમે સમાચાર છાપીને શું કરશો.)

સેવકિયા કહે છે, “ગામના લોકો હેન્ડપંપ પર પાણી ભરવા દેતા નથી. ગાળો આપે છે, વેશ્યા કહે છે. ગયા વર્ષે હું મારી પૌત્રી સાથે રાશન લેવા સરપંચના ઘરે ગઈ હતી. પૌત્રીને તરસ લાગી ત્યારે તે હેન્ડપંપ પરથી પાણી પીવા લાગી તો સરપંચે તેને એટલી મારી કે તે ઘણા દિવસો સુધી પલંગ પર પડી રહી. સરપંચના અનુસાર તેણે હેન્ડપંપને અશુદ્ધ કરી દીધો.

મારા પતિએ હેન્ડપંપ લગાવવા માટે ખૂબ જહેમત ઉઠાવી હતી, પરંતુ દબંગોએ હેન્ડપંપ લગાવવા દીધો નહોતો. હવે તેનું પણ મૃત્યુ થયું છે. જ્યારે અમે શૌચ કરવા જઈએ છીએ ત્યારે સરપંચનો દીકરો અમને ગંદી ગાળો આપે છે. આ લોકો અમને શૌચાલય બનાવવા દેતા નથી અને અમને તેમનાં ખેતરોમાં જવા દેતા નથી. તમે મને કહો કે અમારે ક્યાં શૌચ કરવું...?

ઘણી વખત અમારે દિવસે શૌચ માટે જવું પડે છે, પરંતુ તેમના ડરને કારણે અમે જઈ શકતા નથી. અંધારું થાય તેની રાહ જોઈએ છીએ.’

સેવકિયાની પુત્રવધૂ નજીકમાં ચૂલો સળગાવવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે. તે વારંવાર જોર લગાવીને ફૂંકે છે પણ આગ સળગતી નથી.

હું પૂછું છું - તમારું નામ શું છે?

દબાયેલા અવાજમાં જવાબ આપે છે – મંજુ

તમે ક્યારે લગ્ન કર્યા?

હવે વર્ષ ખબર નથી. 10-12 વર્ષની હતી ત્યારે તેના પિતાએ તેનાં લગ્ન કરાવ્યાં હતાં. ત્યારે હું શાળામાં એબીસીડી, કખગ ભણતી હતી. ભણવામાં ખૂબ જ હોશિયાર હતી, પરંતુ મને ભણવા જ ન દીધી. માસ્તર સાહેબ પાછળ બેસાડતા. પાણી પીવા માટે કલાકો સુધી રાહ જોવી પડતી હતી. જ્યારે બધાં છોકરા-છોકરીઓ પાણી પી લે ત્યારે અમને પાણી મળતું. છોકરાઓ અમને મુસહરીન કહેતા.

ભણવાની ઈચ્છા થાય છે?

હવે શું ભણવાનું મન થાય. બે બાળકો છે. એક પાંચ વર્ષનો અને અન્ય બે મહિનાનો છે. જો તેઓ ભણી લે છે, તો તે પણ ઘણું છે.

પતિ શું કરે છે?

પતિ અને સસરા બંને દારૂ પીવે છે. જ્યારે પતિ મજૂરી કરીને ઘરે પાછો આવે છે, ત્યારે તે મનસ્વી વર્તન કરે છે. મને મારપીટ કરે છે. સસરાની પણ એવી જ હાલત છે. તેઓ પણ ગાંજો પીને પડ્યા રહે છે.’

મંજુ પાસે પ્રોપર્ટીના નામે એક ઝૂંપડું છે, જેમાં બધા રહે છે. દહેજનો એક પલંગ છે, જે વરસાદમાં ભીનો થવાને કારણે બગડી ગયો છે.

મંજુ કહે છે કે મને સિલાઈ કરવાનું મન થાય છે. પછી થાય છે કે જ્યારે લોકો અમને જોઈને દૂર ભાગે છે, રસ્તો બદલી નાખે છે, અમને અસ્પૃશ્ય ગણે છે, તો પછી તેઓ મારા સીવેલાં કપડાં કેવી રીતે પહેરશે.

ગામની બહાર નીકળતી વખતે હું 35 વર્ષના રોહિતને મળ્યો. રોહિતે 10મા ધોરણ સુધી અભ્યાસ કર્યો છે. વાતચીતમાં જાણવા મળ્યું છે કે, રોહિત મુસહર સમુદાય સાથે જોડાયેલા સમગ્ર વિસ્તારમાં પ્રથમ વ્યક્તિ છે, જેણે ધો. 10ની પરીક્ષા પાસ કરી છે. તે તેમના સમુદાયના લોકોને સરકારી યોજનાઓનો લાભ આપવાનું કામ કરે છે.

અમારું આગલું સ્ટોપ ચિત્રસેનપુર હતું, અહીંથી 6 કિ.મી. પટેલોની બહુમતી ધરાવતા આ ગામની વસ્તી 1600 છે. અહીં 50 ઘરો મુસહર સમુદાયનાં છે. ગામની બહાર એક ચાની દુકાન મળી. હું પણ ત્યાં ચા પીવા બેઠો. ત્યાં હાજર લોકોને પૂછ્યું કે મુસહર સમાજના લોકોની વસાહત ક્યાં છે…?

ગાળ બોલતા એક વ્યક્તિએ કહ્યું, 'આ બધા નન્હ જાત (નીચી જાતિ) છે, તેઓએ અમારી જમીન પર અતિક્રમણ કર્યું છે. તેઓએ મારી દુકાનની પાછળ વસાહત બનાવી લીધી છે.’

હું અહીંથી ટાઉનશિપ પહોંચ્યો ત્યારે લગભગ સન્નાટો હતું. એક-બે જણ એમના ઝૂંપડામાં મળ્યા. પૂછપરછ કરતાં જાણવા મળ્યું કે ગામના મોટાભાગના યુવાનો અન્ય રાજ્યોમાં કામ કરે છે. મજૂરીની શોધમાં કે ભીખ માંગવા માટે મહિલાઓ આખો દિવસ આમતેમ ફરે છે.

સામે માટીની દીવાલ પર લખેલું હતું – મહિલાની આઝાદી, મહિલાનો અધિકાર. વસતીમાં આ એકમાત્ર દીવાલ છે જે માટીની બનેલી છે, બાકીની ઘાંસની ઝૂંપડીઓ છે. એવું લાગે છે કે આ ભારેખમ સૂત્ર લખવા માટે આ દીવાલ ઊભી કરવામાં આવી છે. આગળ વધતાં 10-12 વર્ષનાં કેટલાંક બાળકો મળી આવ્યાં. તેઓ બોટલ વીણી રહ્યાં હતાં.

મેં પૂછ્યું - શાળાએ નહોતાં ગયાં?

જવાબ મળ્યો - શાળાએ જઈને શું કરીશું. જો બોટલો વીણીશું તો પૈસા મળશે.

ત્યારબાદ હું 18 વર્ષની વિદ્યાને મળ્યો. વિદ્યા કહે છે, 'ગર્ભમાં એક બાળક છે. ડિલિવરી માટે માત્ર થોડા દિવસો બાકી છે. હોસ્પિટલ તો દૂર છે અને અમારી પાસે ડૉક્ટરને બતાવવા જવાના પૈસા પણ નથી. જ્યારે પણ પીડા થાય છે ત્યારે હું મારી કાકી પાસે જાઉં છું. તે મને જડીબુટ્ટી આપે છે, પીડા મટી જાય છે.

મેં પૂછ્યું કે કેટલાં બાળકો છે?

જવાબ આપવામાં આવ્યો છે - બે બાળકો છે. ત્રણ વર્ષનો દીકરો અને એક વર્ષની દીકરી.

પતિ શું કરે છે?

તેઓ શેરીઓમાં ફરીને દાંતણ વેચે છે.

હું વિદ્યા સાથે વાત કરી રહ્યો હતો ત્યારે એક મહિલા 2 વર્ષની બાળકીને હાથમાં લઈને નજીક આવી. તેમની પુત્રી અધમરી જેવી દેખાતી હતી. જાણે ઘણા દિવસોથી તેને ખાવા માટે કંઈ મળ્યું નથી.

મહિલા કહેવા લાગી - 'બે દિવસથી ખાવા માટે કંઈ મળ્યું નથી. પતિનું અવસાન થયું છે. શરીર સાથ આપતું નથી. જો તમે કંઈક મદદ કરી શકો છો તો કરો. ઘણા લોકો એવા છે જે વીડિયો બનાવે છે, તેનાથી અમારું પેટ થોડું ભરાશે?

મારી પાસે થોડા પૈસા હતા, મેં તે મહિલાને આપ્યા અને તેને કહ્યું કે બાળકને ખવડાવો અને તમે પણ ખાઈ લો.

આ ગામના પ્રવેશદ્વારે મને 17 વર્ષની હંસા મળી. માથે સિંદૂર. ખોળામાં બંને બાજુએ એક બાળક. હંસા કહે છે - મારે ચાર બાળકો હતાં. માંદગીને કારણે બે બાળકો મરી ગયાં હવે બે બાળકો બાકી છે. ખબર નથી કે તેમનું આગળ શું થશે.

કોઈએ મદદ કરી નથી?

જવાબ મળ્યો - ક્યાં કોઈ મદદ કરે છે. ગામના લોકો તો દૂરથી જ ભગાડે છે.

રાજકુમારી પટેલ ચિત્રસેનપુર ગામના સરપંચ છે, પરંતુ તેમના પતિ રૂપનારાયણ પટેલ તમામ કામ જુએ છે. તેઓ કહે છે- 'સરપંચ પત્ની છે, પરંતુ હું વાત કરીશ, કારણ કે હું તમામ કામ કરું છું. લોકો મને સરપંચ તરીકે ઓળખે છે.’

મેં પૂછ્યું- મુસહર સમુદાયના લોકોની હાલત બહુ ખરાબ છે. તમે કંઈક કેમ નથી કરતા?

જવાબ મળ્યો - આ લોકો અહીં ક્યાં રહે છે. તે એક-બે મહિના ગામમાંથી ગુમ રહે છે. ક્યારેક તેઓ પોતે રહે છે અને ક્યારેક તેઓ તેમના સંબંધીઓને અહીં રાખે છે. તમે મને કહો કે અમે તેમના માટે કેવી રીતે કામ કરી શકીએ?

તેમની પાસે રેશનકાર્ડ પણ નથી?

જો ગામમાં રહેતા નથી, તો તમને રેશનકાર્ડ અને આધારકાર્ડ ક્યાંથી બનશે.

તેઓનો આક્ષેપ છે કે ગામમાં દંબગો હેન્ડપંપ લગાવવા દેતા નથી?

જુઓ, હેન્ડપંપ તો પાસ થઈ ગયો છે, પણ જ્યાં લગાડવાનો છે તે જમીન એક પટેલની છે. તેઓ તેમની જમીન આપતા નથી. મામલો કોર્ટમાં છે. હવે કોર્ટના ઈશારે જ કંઈક થશે. અમે તેના વિશે કંઈ કરી શકીએ નહીં.