બ્લેકબોર્ડદીકરી ડોલીમાં બેસવાની હતી, તેની અર્થી ઉઠાવવી પડી:25 વર્ષથી ફિલ્મ નથી જોઈ, સિનેમાનું નામ સાંભળતાં જ ધ્રૂજી જાઉં છું

બાળકોના આગ્રહ પર મેં ફિલ્મની બે ટિકિટ બુક કરાવી હતી. મને ખબર નહોતી કે હું તેમના મોતની ટિકિટ ખરીદી રહી છું. 25 વર્ષ વીતી ગયાં, એ દિવસ પછી ક્યારેય ફિલ્મ નથી જોઈ. ફિલ્મનું નામ સાંભળતાં જ બંને બાળકોનો ચહેરો આંખોમાં તરવરવા લાગે છે. મેં કેવી રીતે તેના ગાલ ચૂમીને કહ્યું હતું - જલદી આવજો. આટલું કહીને દિલ્હીની રહેવાસી નીલમ કૃષ્ણમૂર્તિ પોતાની મુઠ્ઠીઓ ભીંસવા લાગે છે, પછી પોતાની જાતને કાબૂમાં રાખીને પોતાનાં આંસુ લૂછતાં કહે છે - આજે દીકરી 42 વર્ષની અને દીકરો 38 વર્ષનો હોત. એક સંપૂર્ણ પરિવાર હોત. અમે દાદા-દાદી અને નાના-નાની હોત.

13 જૂન 1997ના રોજ દિલ્હીના ઉપહાર સિનેમામાં આગ લાગી હતી, જેમાં 59 લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા હતા. નીલમ કૃષ્ણમૂર્તિનાં બે બાળકો પણ એમાં સામેલ હતાં. હવે આના પર એક વેબસિરીઝ આવી છે - 'ટ્રાયલ બાય ફાયર'. એ બાદ આગમાં પોતાના પ્રિયજનોને ગુમાવનારાઓના ઘા ફરી તાજા થઈ ગયા છે.

આજે બ્લેકબોર્ડ સિરીઝમાં એ જ પરિવારોની કહાની…
દેશની રાજધાની દિલ્હીને અડીને આવેલા નોઈડા શહેરનું સેક્ટર-33, અહીં હું નીલમ કૃષ્ણમૂર્તિને મળું છું. તેઓ તેમના પતિ સાથે રહે છે. ઘરમાં એક અજીબ સન્નાટો છે. તેમણે બાળકોના રૂમને બરાબર એમ જ સજાવ્યો છે, જેવો એ દિવસે હતો. પુત્રની ટોપી બેડ પર રાખવામાં આવી છે જેમ 25 વર્ષ પહેલાં તે મૂકીને ગયો હતો. દીકરીની એ સાડી પણ સાચવી રાખી છે, જે તેણે પહેલીવાર પહેરી હતી. નીલમ બહારના લોકોને આ રૂમમાં પ્રવેશવા દેતી નથી.

નીલમ કહે છે, 'ઉનાળાની રજાઓ ચાલી રહી હતી. દીકરીને ફિલ્મો જોવાનો બહુ શોખ હતો. તે ફર્સ્ટ ડે, ફર્સ્ટ શો જોતી હતી. એ દિવસે સિનેમા હોલમાં બોર્ડર ફિલ્મ પ્રદર્શિત કરવામાં આવી હતી. અમે સાથે ફિલ્મ જોવાનું આયોજન કર્યું હતું, પરંતુ અમે ઓફિસના કામમાં વ્યસ્ત થઈ ગયાં. દીકરીએ કહ્યું કે આજે જ ફિલ્મ જોવી છે.

મેં બંને બાળકો માટે ટિકિટ બુક કરાવી. ઘરની બહાર નીકળતી વખતે તેણે મારા ગાલ ચૂમ્યા અને કહ્યું - મા, હું તમારી સાથે ફરી ફિલ્મ જોઈશ. પુત્રએ પાછળથી કહ્યું - મામા, હું પણ. આ તેના છેલ્લા શબ્દો હતા. એ સમયે ઉન્નતિ 17 વર્ષની હતી અને ઉજ્જવલ 13 વર્ષનો હતો.’

તમને સમાચાર ક્યારે અને કેવી રીતે મળ્યા?
નીલમ ઊંડો શ્વાસ લે છે, પછી જવાબ આપે છે – સાંજે 7 વાગે ઓફિસથી ઘરે ફોન કર્યો, ખબર પડી કે બાળકો પરત નથી આવ્યાં. મેં વિચાર્યું કે કોઈ વાંધો નહીં, થોડા સમયમાં પાછાં આવી જશે. એ પછી મારા કામમાં વ્યસ્ત થઈ ગઈ. રાત્રે 9 વાગ્યાની આસપાસ મેં ઘરે ફોન કર્યો, પરંતુ કોઈ જવાબ મળ્યો નહીં.

હવે મારા મનમાં એક ડર હતો કે બાળકો સાથે કંઈક અજુગતું બન્યું નહીં હોયને. અગાઉ તેઓ જ્યારે પણ ક્યાંય જતાં ત્યારે સમયસર પરત આવી જતાં. હું ભગવાનને પ્રાર્થના કરતી હતી કે બાળકો જ્યાં હોય ત્યાં સુરક્ષિત રહે. મેં ઉપહાર સિનેમાને પણ ફોન કર્યો, પરંતુ કોઈ જવાબ મળ્યો નહીં.

દરમિયાન ઉન્નતિના મિત્રનો ફોન આવ્યો. તેના બધા મિત્રો તેના ફિલ્મો જોવાના શોખથી વાકેફ હતા. તેણે પૂછ્યું - આંટી, ઉન્નતિ ક્યાં છે? મેં કહ્યું કે તે ઉપહાર સિનેમા ફિલ્મ જોવા ગઈ છે. પછી તેણે કહ્યું, આન્ટી ત્યાં તો આગ લાગી છે.

આ સાંભળીને અમે તરત જ ઉપહાર સિનેમા માટે રવાના થઈ ગયાં. જ્યારે ત્યાં પહોંચ્યાં ત્યારે તેણે જોયું કે ચારેબાજુ હાહાકાર મચી ગયો હતો. લોકો તેમના પરિવારજનોને શોધવા માટે અહીં-તહીં દોડી રહ્યા હતા. પોલીસે નાકાબંધી કરી હતી. અમે લાખો વખત પ્રયાસ કરવા છતાં પણ બેરિકેડિંગ પાર ન કરી શક્યાં. દરમિયાન કોઈએ હોસ્પિટલમાં જઈને શોધવા કહ્યું.

ત્યાંથી અમે એઈમ્સ પહોંચ્યા. હોસ્પિટલમાં પણ અફરાતફરીનો માહોલ જોવા મળ્યો. હું થોડે આગળ ગઈ તો જોયું કે લાશોનો ઢગલો હતો. મારાં બંને બાળકો પણ એમાં હતાં. તેઓ જાણે હમણાં જ સૂઈ ગયાં હોય એવું લાગતું હતું. ક્યાંયથી સળગી જવાની કોઈ નિશાની નહોતી.

નીલમ થોડીવાર ચૂપ રહે છે. પછી કહે છે, 'મારાં બાળકો આગથી નથી મર્યાં, તેઓ ધુમાડામાં ગૂંગળામણથી મૃત્યુ પામ્યાં છે. તેઓ મર્યા નહોતાં, તેમને મારી નાખવા આવ્યાં હતાં. 13 દિવસ સુધી FIR નોંધાઈ ન હતી. પીડિતોને સાંત્વના માટે સરકારે બે શબ્દો કહ્યા નહોતા. અંસલ પરિવારે ન તો ભૂલ સ્વીકારી કે ન તો માફી માગી. 26 વર્ષ વીતી ગયાં, હું તેમના ન્યાય માટે, હાઈકોર્ટ, સુપ્રીમ કોર્ટ દરેક જગ્યાએ લડી રહી છું.

ધંધો પડી ભાંગ્યો. રોજ સવારે આ પ્રશ્ન મને સતાવે છે કે આજ સુધી હત્યારાઓને સજા કેમ ન થઈ?’

મેં પૂછ્યું- જ્યારે તમારાં બાળકો સાથે અકસ્માત થયો હતો એ સમયે તમારી ઉંમર 34-35 વર્ષની હશે, તમે ફરીથી બાળક રાખવાનું કે દત્તક લેવાનું કેમ ન વિચાર્યું?

જવાબ છે- "અમે અમારાં બાળકો ગુમાવ્યાં હતાં." અમારાં બાળકો કોઈ રમકડાં ન હતાં, જો એ તૂટી જાય તો બીજું મેળવો. તેઓ અમારા જીવ હતાં, દુનિયા હતાં, તેમને ભૂલીને બીજાને કેવી રીતે લાવી શકીએ.’

અહીંથી હું દિલ્હીની અલકનંદા કોલોનીમાં અરવલ્લી એપાર્ટમેન્ટ પહોંચી. IIT, દિલ્હીમાંથી નિવૃત્ત, મોહનલાલ સહગલ અને તેમનાં પત્ની ઉષા સહગલ, જેમણે ઉપહાર સિનેમામાં પોતાનો 20 વર્ષનો પુત્ર ગુમાવ્યો છે, તેઓ અહીં રહે છે.

80ની ઉંમર વટાવી ચૂકેલા મોહન લાલ હવે કાનથી થોડું ઓછું સાંભળે છે. તેમના પુત્રના મૃત્યુ પછી ઉષા અવારનવાર બીમાર રહે છે. મોહનલાલ પહેલાં ફોન પર વાત કરવાની વિનંતી કરે છે, પછી કંઈક વિચારીને ઘરે બોલાવે છે.

મોહનલાલ કહે છે- 'મારા પુત્ર વિકીએ ગ્રેજ્યુએશન પૂરું કર્યું હતું. તે તેના પિતાની જેમ લેફ્ટનન્ટ બનવા માગતો હતો. એ દિવસે તે CDS ફોર્મ સબ્મિટ કરવા ગયો હતો. મેં તેને ખાવાપીવા માટે 200 રૂપિયા આપ્યા. તેને કાર ચલાવવાનો ખૂબ જ શોખ હતો. મારુતિ 800 તેને એક અઠવાડિયા પહેલાં અપાવી હતી.

સાંજે હું IITથી ઘરે પરત ફરી રહ્યો હતો. રસ્તામાં ઘણો ટ્રાફિકજામ હતો. પૂછપરછ પર ખબર પડી કે ઉપહાર સિનેમામાં આગ લાગી છે. ત્યાં સુધી અમને ખ્યાલ નહોતો કે અગ્નિની ચિનગારીએ અમારા દીપકને રાખમાં ફેરવી દીધો હતો.

ઘરે પહોંચીને આદત મુજબ પૂછ્યું વિકી ક્યાં છે? નાના પુત્રએ જણાવ્યું કે ભાઈ તેના મિત્ર સાથે ઉપહાર સિનેમામાં ફિલ્મ જોવા ગયો હતો. તરત જ તેને શોધવા નીકળ્યો. ઘણી ભીડ હતી. લોકોએ અમને અંદર જવા પણ ન દીધા. એ પછી અમે હોસ્પિટલ જવા રવાના થયા. જ્યારે તેઓ હોસ્પિટલ પહોંચ્યો ત્યારે જોયું એક ખૂણામાં વિકીની લાશ પડી હતી. હું ધ્રૂજવા લાગ્યો. મને લાગ્યું કે ચક્કર આવશે અને હું પડી જઈશ.’

મોહનલાલ વાત કરતાં કરતાં અચાનક ચૂપ થઈ જાય છે. ધીમે ધીમે બોલવાનું શરૂ કરે છે. તેઓ નથી ઈચ્છતા કે તેમનો અવાજ તેમની પત્ની સુધી પહોંચે. ત્યાં સુધીમાં તેમનાં પત્ની પણ આવી જાય છે. તેઓ સોફા પર બેસે છે. પૂછે છે- તમે વેબસિરીઝની ફિલ્મ જોઈને આવ્યા છો? હું માથું હલાવીને હા કહું છું.

ઉષા કહે છે, “ફિલ્મ જોયા પછી ઘા તાજો થઈ ગયો છે. લાગે છે કે દીકરો ક્યાંક ગયો છે, હમણાં પાછો આવશે. જ્યારે તેનો મૃતદેહ રાખવામાં આવ્યો ત્યારે એવું લાગતું હતું કે તે સૂતો હતો, હમણાં તે જાગી જશે.’

મોહનલાલ કહે છે, 'મારા પુત્રને ગુમાવ્યા પછી હું થોડા દિવસો માટે આઘાતમાં રહ્યો. પત્ની ડિપ્રેશનમાં જતી રહી. નાનો દીકરો સાવ ડિસ્ટર્બ થઈ ગયો. 3 વર્ષ સુધી ભણવા ગયો નહીં. ત્યાર બાદ તેને સમજાવીને આગળ ભણાવ્યો.’

મોહનલાલને રોકીને ઉષા કહે છે, 'આજે અમારો વિકી કદાચ આર્મીમાં ઓફિસર હોત. દેશમાં તેનું નામ હોત. તેનું કુટુંબ, બાળકો હોત. દીકરો ગયો ત્યારથી મને કંઈ રાંધવાનું કે ખાવાનું મન થતું નથી. બસ જીવતા શીખી લીધું. પહેલાં જ્યારે કોઈ પૂછે ત્યારે હું રડી પડતી, મારા મોઢામાંથી શબ્દો જ ન નીકળતા નહોતા.’

દરમિયાન મોહનલાલ પુત્રની તસવીર લઈને આવે છે. કહે છે- 'જુઓ, તે આ રીતે હસતો હતો. તે દરેકનો પ્રિય હતો. ખૂબ જ સમજદાર હતો. તેણે કેટલીક સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષાઓ માટે પરીક્ષા આપી હતી, જેનાં પરિણામો અને સીડીએસ પરીક્ષા માટે પ્રવેશ કાર્ડ તેના મૃત્યુ પછી આવ્યાં હતાં.

પછી પતિ-પત્ની બંને શાંત થઈ જાય છે. ચારેબાજુ મૌન ફેલાઈ જાય છે. ઉષાના ગાલ નીચે એક આંસુની ટીપું વહી ગયું. હું તેમને ચૂપ કરાવવા માગતો છું, પરંતુ હિંમત નથી થતી. થોડીવાર ચૂપચાપ બેઠા પછી હું ત્યાંથી નીકળી ગઈ.

આ પછી દિલ્હીના આનંદ નિકેતન પહોંચ્યા. અહીં બિઝનેસમેન નવીન સાહનીને મળી. નવીન સાહનીએ ઉપહાર અગ્નિકાંડમાં તેમની એકમાત્ર પુત્રી તારિકાને ગુમાવી છે.

નવીન કહે છે, 'દીકરી 21 વર્ષની હતી. એન્જિનિયરિંગ કરી રહી હતી. એનઆરઆઈ છોકરા સાથે તેનો સંબંધ નક્કી થયો હતો. લગ્નની તૈયારી કરી રહ્યા હતા.’

નવીન કહે છે, 'હું આઈસક્રીમ કંપનીમાં કામ કરતો હતો. મોટા ભાગના લોકો મને ઉપહાર સિનેમામાં ઓળખતા હતા. તારિકાએ મારું નામ લઈને મેનેજર પાસેથી ટિકિટ લીધી હતી. પછી ફોન કરીને કહ્યું- પાપા, હું ફિલ્મ જોવા જાઉં છું. મેં કહ્યું કે આપણે રાત્રે વાત કરી હતી કે આપણે સાથે જઈશું. તો પછી તું એકલી કેમ જાય છો? તેણે કહ્યું- મેં ટિકિટ લઈ લીધી છે, પપ્પા હું જાઉં છું.

સાંજ પડી ગઈ હતી. હું ઘરની બહાર હતો. એક મિત્રએ જણાવ્યું કે ઉપહાર સિનેમામાં આગ લાગી હતી. મેં ઘરે ફોન કરીને કહ્યું કે તારિકા ક્યાં છે, કેમ છે. આ પછી માતા, ભાભી અને પત્ની સફદરજંગ અને પુત્ર એઇમ્સ માટે રવાના થયા. થોડીવાર પછી દીકરાએ ફોન કર્યો – પપ્પા, તારિકા હવે નથી રહી.’

નવીન કહે છે, 'દીકરીના જતાની સાથે જ પરિવારમાં ખાલીપો છવાઈ ગયો. એક વર્ષમાં માતાનું અવસાન થયું. પત્નીની તબિયત ખરાબ રહેવા લાગી. 8 વર્ષ સુધી ડાયાલિસિસ પર રહ્યા બાદ તેનું પણ અવસાન થયું. દીકરા-વહુ અને પૌત્ર છે, પણ હવે ઘરમાં રોનક નથી.’

59 લોકો મૃત્યુ પામ્યા, તેમાંથી 23 બાળક હતાં

13 જૂન, 1997ના રોજ દક્ષિણ દિલ્હીના ઉપહાર સિનેમામાં ફિલ્મ 'બોર્ડર'નું સ્ક્રિનિંગ ચાલી રહ્યું હતું. સિનેમા હોલના ભોંયતળિયે લગાવેલા ટ્રાન્સફોર્મરમાં સાંજે લગભગ પોણાપાંચ વાગ્યાના અરસામાં આગ ફાટી નીકળી હતી. ત્યાર પછી આગે આખા હોલને ઝપેટમાં લઈ લીધો હતો.

જેઓ ભાગવામાં સફળ રહ્યા હતા. બાલ્કનીમાં ફસાયેલા લોકોનું શ્વાસ રુંધાવાથી મોત થયું હતું. આ અકસ્માતમાં 59 લોકોનાં મોત થયાં હતાં અને 103થી વધુ લોકો ઘાયલ થયા હતા. આમાં 23 બાળકનાં પણ મોત થયાં હતાં, જેમાં સૌથી નાનું બાળક માત્ર 30 દિવસનું હતું.

પીડિત પરિવારોએ ન્યાય માટે સંગઠન બનાવ્યું
નીલમ કહે છે, 'બાળકોનાં મૃત્યુના બીજા દિવસે અખબારમાંથી ખબર પડી કે હોલમાં બેઠેલા 750 લોકો બહાર આવી ગયા હતા. બાલ્કનીમાં ફિલ્મ જોનારાઓ જ મૃત્યુ પામ્યા હતા. હું વિચારવા લાગી કે એવું શું થયું કે બાલ્કનીમાં બેઠેલા લોકોએ જ જીવ ગુમાવ્યો. બાદમાં બાલ્કનીનો દરવાજો બંધ હોવાનું જાણવા મળ્યું હતું. આ પછી અમે ન્યાય માટે અભિયાન શરૂ કર્યું.

13 દિવસ પછી 'એસોસિયેશન ઑફ ધ વિક્ટિમ્સ ઑફ ઉપહાર ટ્રેજેડી' (AVUT)ની રચના કરવામાં આવી. શરૂઆતમાં લોકો તેમના પ્રિયજનોને ગુમાવવાના આઘાતમાં હતા. માત્ર નવ લોકો ભેગા થયા, પરંતુ ધીમે ધીમે તમામ 28 પરિવાર જોડાયા.

નીચલી કોર્ટે બે વર્ષની સજા સંભળાવી, સુપ્રીમ કોર્ટે 30-30 કરોડનો દંડ ફટકાર્યો
22 જુલાઈ 1997ના રોજ દિલ્હી પોલીસે ઉપહાર સિનેમાના માલિક સુશીલ અંસલ અને તેમના પુત્ર પ્રણવ અંસલની મુંબઈથી ધરપકડ કરી હતી. બે દિવસ બાદ આ કેસની તપાસ સીબીઆઈને સોંપવામાં આવી હતી. CBIએ સુશીલ અંસલ સહિત 16 આરોપી વિરુદ્ધ 15 નવેમ્બર 1997ના રોજ કોર્ટમાં ચાર્જશીટ દાખલ કરી હતી.

2007માં કોર્ટે તમામ 16 આરોપીને દોષિત ઠેરવ્યા હતા, પરંતુ ત્યાં સુધીમાં ચાર લોકોનાં મોત થઈ ચૂક્યા હતા. આ લોકોને સાત મહિનાથી લઈને સાત વર્ષની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. અંસલબંધુઓને બે વર્ષની જેલની સજા ફટકારવામાં આવી હતી, જે તેમની સામેના આરોપ માટે મહત્તમ સજા હતી.

આ પછી મામલો સુપ્રીમ કોર્ટમાં પહોંચ્યો હતો. 2015માં સુપ્રીમ કોર્ટે અંસલબંધુઓની જેલની સજા માફ કરી અને તેમના પર 30-30 કરોડ રૂપિયાનો દંડ લગાવ્યો. આ દંડની રકમ દિલ્હી સરકારને આપવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું, જેથી પીડિતો માટે ટ્રોમા સેન્ટર બનાવી શકાય.

ચુકાદાના દિવસને યાદ કરતાં નીલમ કહે છે, “મેં તમામ દસ્તાવેજો કોર્ટમાં ફેંકી દીધા હતા. કોર્ટની બહાર આવીને રડવા લાગી. હું સૌની સામે પહેલીવાર રડી હતી.

અમે વળતરનું શું કરીશું? શું અમારાં બાળકો પૈસાથી પાછા આવશે? અમારી પાસે પૈસા હતા, પરંતુ અમે અમારાં બાળકોને ઈન્જેક્શન પણ આપી ન શક્યા. અમને પૈસા નથી જોઈતા, ન્યાય જોઈએ છે. અમને માત્ર ચુકાદો સંભળાવવામાં આવ્યો, ન્યાય મળ્યો નથી.

કેટીએસ તુલસી પીડિત પરિવારોનો કેસ મફતમાં લડ્યા
આ પછી હું સુપ્રીમ કોર્ટના વરિષ્ઠ વકીલ કેટીએસ તુલસીને મળી. એડવોકેટ તુલસી કોઈપણ ફી લીધા વગર આ કેસ લડ્યા હતા.

તે કહે છે, 'એ દિવસોમાં હું પંજાબમાં કેસ લડી રહ્યો હતો. જ્યારે મેં અખબાર વાંચ્યું, ત્યારે મને ખબર પડી કે એક પરિવારના સાત લોકો મૃત્યુ પામ્યા છે, માત્ર વૃદ્ધ જ બાકી છે. જ્યારે હું સ્મશાન પાસે પહોંચ્યો, ત્યારે એ વૃદ્ધ માણસ મને પકડીને રડતાં રડતાં કહ્યું, કંઈ બચ્યું નથી.

મેં કહ્યું- લડાઈ હજુ બાકી છે. લોકોમાં ભારે રોષ હતો, આ જ કારણ હતું કે મેં અંગત રીતે સામેલ થઈને આ કેસ લડ્યો.

આ દરમિયાન ઘણી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. જેમણે અકસ્માત જોયો તેઓ બચી શક્યા નહીં. જેઓ બચી ગયા તેઓ જુબાની આપવા તૈયાર નહોતા. પીડિત પરિવારોને ધમકીઓ મળી હતી. એમ છતાં અમે અડગ રહ્યા.’