ખુદ્દાર કહાનીજ્યાં સુધી લાલબત્તી નહીં મળે, દાઢી નહીં કરું:એક બિસ્કિટ માટે 3 કલાક ઈંટો ઊંચકતો, માતા-પિતા મજૂરી કરતાં; પછી બન્યો DSP

નદીકિનારે ઘાસવાળા ઘરમાં જન્મ. ગરીબી એટલી છે કે ઘરમાં ખાવા અનાજ ન હોય. કોઈ મહેમાન આવે તો આજે કંઈક સારું ખાવાનું મળવાની રાહ જોઈ રહેતા. ગમે તેમ કરીને અમારાં માતા-પિતાએ અમને ત્રણ ભાઈ-બહેનોનો ઉછેર કર્યો. તેમની પોતાની ઝૂંપડી હતી, પરંતુ પિતા અન્ય લોકો માટે ઇમારતો બનાવતા હતા. તેઓ રાજમિસ્ત્રી હતા. માતાને ખેતરોમાં કામ કરવા જવું પડતું હતું.

ખાવાના પૈસા ન હોય તો પુસ્તકો ખરીદવાના પૈસા ક્યાંથી આવે? પપ્પા કોઈક રીતે પુસ્તકો અને નોટબુક ખરીદવા પૈસાની વ્યવસ્થા કરી શકતા. હું જૂનાં પુસ્તકો ખરીદીને વાંચતો હતો. ફાટેલાં કપડાં પહેરીને શાળાએ જતો હતો. વરસાદની મોસમમાં બહાર કરતાં ઘરની અંદર વધુ પાણી વરસતું. પુસ્તકો ભીનાં થઈ જતાં.

ડીએસપી બન્યાનાં 5 વર્ષ પછી પોલીસ યુનિફોર્મમાં જ્યારે તે પહેલીવાર તેની માતાને મળવા માટે પોતાના ગામે ગયો ત્યારે તેમના આનંદનાં આંસુ રોકાતાં નહોતાં. એ સમયે પણ માતા ખેતરમાં કામ કરતી હતી. તેની આંખો વારંવાર મારા ખભા પરના સિતારાઓને જોઈ રહી હતી.’

પહેલા વીડિયોમાં પટેલ તેમની માતાને મળવા ખેતરે પહોંચે છે, જ્યારે બીજા વીડિયોમાં તે એક વૃદ્ધ મહિલાને લિફ્ટ આપતા જોવા મળે છે. આ દરમિયાન મહિલા તેને ભાડા તરીકે 20 રૂપિયા આપતી જોવા મળે છે.

સવારના લગભગ 10 વાગ્યા છે. હું ગ્વાલિયરથી 50 કિમી દૂર ઘાટીગાંવ ખાતે સબ ડિવિઝનલ પોલીસ ઓફિસર (SDOP) તરીકે નિયુક્ત નાયબ પોલીસ અધીક્ષક (DSP) સંતોષ પટેલ સાથે વાતચીત કરી રહ્યો છું.

જ્યારે સંતોષ શરૂઆતના દિવસો વિશે જણાવે છે ત્યારે તે ઘણી વખત કહે છે- 'મારાં માતા-પિતાનાં સંઘર્ષ અને બલિદાનને કારણે જ હું અહીં સુધી પહોંચ્યો છું.'

ગાડી પર વાગતું સાયરન અને કારની ટોચ પર પીળી લાઈટ. જ્યારે અમે ઘાટીગાંવ માટે નીકળીએ છીએ ત્યારે આ આખો વિસ્તાર વિકાસથી દૂર લાગે છે. ઉજ્જડ, પથરાળ જમીનો, ગરીબીની ચાદરથી ઢંકાયેલાં કાચાં મકાનો. પાણી માટે તરસતા લોકો.

સંતોષનું પોસ્ટિંગ થોડા મહિના પહેલાં જ અહીં થયું છે. આ વિસ્તાર જોઈને સંતોષ પટેલને પોતાનું ગામ યાદ આવે છે.

તેઓ કહે છે, 'મધ્યપ્રદેશના પન્ના જિલ્લાનું દેવગાંવ. આ વિસ્તાર પણ એ સમયે કંઈક આવો જ હતો. ફરક માત્ર એટલો જ છે કે ત્યાં થોડી ખેતી થાય છે, અહીં એ પણ નથી.’

તેઓ કહે છે, 'સરકારે દાદાજીને લીઝ પર જમીન આપી હતી. આજીવિકા માટે માતા-પિતા બીજાના ખેતરમાં મજૂરીકામ કરવા જતા. અમે જ્યાં રહેતા હતા તે વિસ્તાર જંગલની વચ્ચે હતો. બાજુમાં નદી વહેતી હતી. એટલી ખેતી પણ કરી શકાતી નહોતી કે અમે ખાવા માટે અનાજ ઉત્પન્ન કરી શકીએ. બાદમાં પિતાએ બીજાની જમીન ભાગમાં રાખીને ખેતી શરૂ કરી હતી, પરંતુ માત્ર ખેતી કરીને ઘર ચલાવવું મુશ્કેલ હતું.’

સંતોષ પટેલ પોતાના મોબાઈલમાં માતા-પિતાની તસવીર બતાવી રહ્યા છે. તેઓ કહે છે, 'હું બહુ નાનો હતો. 8-10 વર્ષ થયા હશે. કોઈક રીતે અમને ગુજરાન માટે થોડા પૈસા મળે, તેથી વરસાદની મોસમમાં અમે વૃક્ષો વાવવા માટે વન વિભાગમાં કામ કરતા. ટીમરૂનાં પાન વીણતા. આમાંથી બીડી બનાવવામાં આવે છે. પપ્પા મધ પણ કાઢતા હતા.’

સંતોષ જણાવે છે, 'બાદમાં પિતાએ ઈંટો ઊંચકવાનું, દીવાલો બનાવવાનું શરૂ કર્યું. આજે પણ મને યાદ છે કે હું પણ તેમની સાથે થોડા દિવસ કામ કરવા ગયો હતો. તડકામાં પરસેવાથી આખું શરીર ભીનું થઈ જતું. વિચારતો કે અભણ હોવાને કારણે પિતાને બે પૈસા માટે આટલી મહેનત કરવી પડે છે. મારા પિતાને કૂવો બનાવતા જોઈને મને ખૂબ ડર લાગતો. બપોરના તાપમાં પિતા ઇંટો જોડતા.

મારે કંઈ ખાવા-પીવું હોય તો બિસ્કિટ કે મીઠાઈના લોભમાં ત્રણ-ત્રણ કલાક લોકોનાં ઘરે ઈંટો લઈ જતો. હાથ છોલાઈ જતા. ઘણી વાર એવું બનતું કે મારે ભણવું ન હોય, ત્યારે મા દાતરડી આપીને કહેતી – ખેતરમાં કામ કરવા ચાલ. બે-ચાર કલાક કામ કરીને જ હું થાકી જતો. ત્યારે મા કહેતી- તું ભણીશ નહીં તો પિતાની જેમ જ આ બધું કરવું પડશે.’

તસવીરમાં માતાને જોઈને સંતોષ કહે છે, 'પછી મેં વિચાર્યું કે ભણવું જ સૌથી સહેલું છે, પરંતુ સંજોગો એવા હતા. કેટલીકવાર વાંચન પણ વધુપડતો બોજ લાગતું. સરકારી શાળામાં ભણતો. ચોપડા, નોટબુક અને પેન્સિલની ઘણી સમસ્યા હતી. હું જૂનાં પુસ્તકો ખરીદીને વાંચતો હતો.’

સંતોષે 8મા સુધી ગામમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. એ પછી તેઓ વધુ અભ્યાસ માટે પન્ના આવ્યા હતા.

સંતોષ કહે છે, 'તેઓ તેના જ ગામના એક પરિચિતના રૂમમાં રહેતા હતા. એમાં કોઈ સુવિધા ન હતી. દીવાલ પર પ્લાસ્ટર પણ નહોતું. પીવાનું પાણી કેટલાય કિલોમીટર દૂરથી લાવવું પડતું હતું. બહાર ચબૂતરા પર સ્નાન કરતો. શૌચ માટે પણ લગભગ બે કિલોમીટર દૂર નદી કિનારે જવું પડતું. આ સમય દરમિયાન હું સંસ્કૃત શ્લોકો કંઠસ્થ કરતો હતો.

પરિવારની આર્થિક સ્થિતિ જોઈને મોટા ભાગના શિક્ષકો મારી પાસેથી પૈસા માગતા નહોતા. મારી પાસે રૂમનું ભાડું ચૂકવવા માટે પૂરતા પૈસા પણ નહોતા. મને યાદ છે કે એકવાર હું એક મિત્રની જગ્યાએ મકાનમાલિકથી છુપાઈને રહેવા ગયો હતો. એ રૂમમાં પહેલાથી જ બે લોકો રહેતા હતા. પરવાનગી વિના, હું ત્રીજો ત્યાં રહેવા લાગ્યો. એક દિવસ મકાનમાલિકને શંકા ગઈ. તેણે ઠપકો આપીને રૂમમાંથી બહાર કાઢી મૂક્યો.’

સંતોષ કહે છે, 'ઘરની પરિસ્થિતિ જોઈને મને ડર લાગતો હતો કે જો મને યોગ્ય નોકરી નહીં મળે તો મારે મારા પિતાની જેમ દાડિયા મજૂર તરીકે કામ કરવું પડશે. 12મા ધોરણ પછી મને સરકારી એન્જિનિયરિંગ કોલેજમાં પ્રવેશ મળ્યો. અહીં કોઈ ફી નહોતી, સ્કોલરશિપના પૈસાથી પુસ્તકો અને નોટબુક ખરીદતો હતો.

અંગ્રેજી ન આવડતું હોવાને કારણે ઘણી તકલીફો પડતી હતી. કોલેજ જવા માટે ઘણા કિલોમીટર ચાલતો. બધા વિદ્યાર્થીઓ સરસ કપડાં પહેરીને આવતા. હું ફાટેલાં કપડાં પહેરીને જતો. ઘણી વખત એવું બનતું કે અન્ય બાળકો વિવિધ પ્રકારનાં નવાં કપડા પહેરીને પાર્ટીમાં આવતાં. હું કોલેજના ડ્રેસમાં જ જતો.’

કોલેજના દિવસોની યાદ તાજી કરતાં સંતોષ થોડીવાર અટકી જાય છે. થોડા સમય પછી તેઓ કહે છે, '2012-13ની વાત છે. પૈસાની જરૂરિયાત પૂરી કરવા માટે, હું નેટવર્ક માર્કેટિંગમાં જોડાયો. એને કારણે અભ્યાસ પરથી સંપૂર્ણ ધ્યાન હટી ગયું હતું. ગમે તેમ તેમણે B.Tech તો કર્યું, પરંતુ પરિવારના સભ્યોને ખોટું બોલીને M.Techમાં એડમિશન લીધું. જેથી હું માર્કેટિંગમાંથી થોડા પૈસા કમાઈ શકું.

એક દિવસ પિતાએ પૈસા મોકલવાની ના પાડી. તેણે કહ્યું- હવે કામ કરો. હું પૈસા મોકલી શકીશ નહીં. બાદમાં તેઓ મને ગામડે લઈ ગયા. લગભગ એક વર્ષ સુધી મારો અભ્યાસ ચૂકી ગયો. પિતાએ કહ્યું કે કાં તો મારે કંઈક તૈયારી કરવી જોઈએ, નહીં તો ગામમાં રહીને ગાય-ભેંસ ચરાવવી જોઈએ. ગામના લોકોનું પણ કહેવું હતું કે તમારા દીકરાને આટલું ભણાવીને શું તમે તેને કલેક્ટર બનાવશો? જો તે કામ કરશે, તો થોડા પૈસા પણ મળશે.

મેં નક્કી કર્યું કે જ્યાં સુધી હું લાલબત્તી નહીં લઉં ત્યાં સુધી હું દાઢી નહીં કરું. માત્ર 15 મહિનામાં મેં ફોરેસ્ટ ગાર્ડની પરીક્ષા પાસ કરી, પરંતુ મને ઘરની સ્થિતિ સુધારવા માટે પૂરતા પૈસા નહોતા મળતા. દેવું અને ગરીબી એટલી બધી હતી કે સંચાલન કરવું મુશ્કેલ હતું.’

સંતોષ વર્ષ 2000ની એક ઘટના કહે છે... તેમણે કહ્યું હતું કે 'એક ગંભીર બીમારીને કારણે મારી જીવન-મરણ વચ્ચેની પરિસ્થિતિ સર્જાઈ હતી. પરિવારના સભ્યો ઘણા દિવસો સુધી દોરા-ધાગામાં વ્યસ્ત રહ્યા. ખરેખર, ફેફસામાં પાણી ભરાઈ ગયું હતું.

ઓપરેશનમાં 50 હજારથી વધુનો ખર્ચ થયો હતો. પરિવારને બે વખતની રોટી માટે સંઘર્ષ કરવો પડતો હોય ત્યાં 50 હજાર રૂપિયા… પપ્પાએ લોન લેવી પડી. ઘણી વખત મેં તેમને લોકોની સામે લોન માટે કરગરતા પણ જોયા છે. લોનનો બોજ એટલો હતો કે 10 હજાર રૂપિયા માટે તેમણે 25 હજાર વ્યાજ ચૂક્વ્યું હતું. જ્યારે બહેનના લગ્ન થયા ત્યારે તેઓ વધુ દેવામાં ડૂબી ગયા. 2015 સુધીમાં પિતાએ સમગ્ર દેવું ચૂકતે કર્યું હતું.’

સિવિલ સર્વિસીઝમાં પસંદગી કેવી રીતે થાય છે?

તેઓ કહે છે, 'મેં ફોરેસ્ટ ગાર્ડમાં નોકરી દરમિયાન પબ્લિક સર્વિસ કમિશન (PCS) માટે તૈયારી કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. કોઈ કોચિંગ ન લીધું, સેલ્ફ સ્ટડી કરવાનું શરૂ કર્યું. જ્યારે મેં પહેલીવાર પરીક્ષા આપી ત્યારે હું 4 નંબરથી મેઈન્સમાં રહી ગયો હતો. બીજી વખત પરીક્ષા પાસ કરી લીધી. મારી 2018 MPPCS બેચમાં DSP તરીકે પસંદગી થઈ.

મને યાદ છે કે જ્યારે મારાં માતા-પિતા ભોપાલ પરેડમાં આવ્યાં ત્યારે તેમના શબ્દો હતા- 'ઓ ગરીબી, તારું અભિમાન તૂટી ગયું, તારો ચહેરો કાળો થઈ ગયો, તું મારા ઉંબરે બેસી રહી, મારો દીકરો પોલીસવાળો બની ગયો'.

સંતોષના ક્વાર્ટરમાં પહોંચતાં તેમની પત્ની રોશની સાથે મુલાકાત થાય છે. સંતોષના લગ્ન 2021માં થયા છે. આ દરમિયાન સંતોષનો એક વીડિયો પણ વાઇરલ થયો હતો, જેમાં તેઓ તેમની પત્નીને સાઈકલ પર લઈ જઈ રહ્યા હતા.

સંતોષ કહે છે, 'મારું ઘર જે વિસ્તારમાં છે ત્યાં એ સમયે રોડ નહોતો. ગાડી જઈ શકતી નહોતી. એટલે મેં મારા કાકા પાસેથી સાઇકલ લીધી અને તેના પર રોશનીને બેસાડીને લઈ ગયો. હું ડીએસપી બની ગયો હતો, પરંતુ સંસ્કૃતિ અને પરંપરાના કારણે હું અહીં સુધી પહોંચ્યો, તેને ભૂલી ન શકું. રોશનીને તેનાં માતા-પિતાએ ઘણા સમય પહેલાં જ પસંદ કરી હતી.’

તેઓ આગળ કહે છે, જ્યારે તેઓ કોલેજમાં ભણતા હતા ત્યારે કોઈ તેની સાથે વાત કરવા માગતા નહોતા. આજે એ જ લોકો તેમને બોલાવે છે અને તેમનાં કાર્યોના વખાણ કરે છે. સંતોષ તેમના પોલીસ અધિકારી તરીકે સહજ અને સરળ સ્વભાવ માટે તેમના વિસ્તારમાં જાણીતા છે.

સંતોષ છેલ્લે કહે છે, 'હું નથી ઈચ્છતો કે કોઈ પોલીસ અને વર્દીથી ડરે. તેથી જ હું સામાન્ય લોકોની વચ્ચે જાઉં છું અને તેમને અહેસાસ કરાવવાનો પ્રયત્ન કરું છું કે હું પણ તેમની વચ્ચેનો માણસ છું.’