નહેરોનું શહેર વેનિસ સુકાઈ ગયું:હૂણના હુમલાથી બચવા માટે માછીમારોએ વસાવ્યું હતું, દર વર્ષે 2 કરોડ ટૂરિસ્ટ આવે છે

દો લફ્ઝોં કી હૈ, દિલ કી કહાની
યા હૈ મોહબ્બત, યા હૈ જવાની..
આ સુપરહિટ ગીત 80ના દાયકામાં રિલીઝ થયેલી ફિલ્મ 'ધ ગ્રેટ ગેમ્બલર'નું છે. આ ગીત 2 વસ્તુ માટે સૌથી વધુ યાદ કરવામાં આવે છે. પ્રથમ - અમિતાભ બચ્ચન અને ઝીનત અમાનની કેમિસ્ટ્રી માટે. બીજું- વેનિસની નહેરો અને એના પર તરતી સુંદર ગોંડોલા એટલે કે નાની હોડી માટે.

આ ફિલ્મ પછી ઉત્તર ઇટાલીના વેનેટોમાં આવેલું વેનિસ શહેર લાખો ભારતીયો માટે એક નવું પર્યટન સ્થળ બની ગયું. પાણી પર વસેલા 150થી વધુ નહેરો ધરાવતા આ જાદુઈ શહેરની મુલાકાત લેવા દર વર્ષે લગભગ 2 કરોડ પ્રવાસીઓ આવે છે, પરંતુ છેલ્લા 15 દિવસમાં જ વેનિસની નહેરોમાં પાણી સુકાઈ ગયું છે. આ નહેરો સુકાઈને કાદવમાં ફેરવાઈ ગઈ છે અને આ નહેરો પર ગર્વભેર ચાલતા ગોંડોલો ક્યાંક દીવાલોના સહારે શ્વાસ લઈ રહી છે તો ક્યાંક કાદવમાં ધસી ગઈ છે.

ભાસ્કર એક્સપ્લેનરમાં જાણીશું કે એવું શું થયું કે અચાનક વેનિસની નહેરો સુકાઈ જવા લાગી અને આ નહેરો કેમ સુકાઈ ગઈ એ આશ્ચર્યજનક છે.

સૌપ્રથમ સમજો કે વેનિસની નહેરો સુકાઈ જવાથી આશ્ચર્યજનક કેમ છે?

લગભગ 1602 વર્ષ પહેલાં વેનિસ અસ્તિત્વમાં આવ્યું હતું. એ બે નદીઓ (પો અને પિયાવે) અને લગૂન પર વસેલું શહેર છે. લગૂન એટલે દરિયાની કિનારે બનેલો છીછરો (ઓછી ઊંડાઈનો) પાણીનો વિસ્તાર, જે કુદરતી કારણસર સમુદ્રથી સંપૂર્ણપણે કપાઈ જાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઓડિશામાં ચિલ્કા તળાવ લો, જે મહાનદી દ્વારા લાવવામાં આવેલા કાંપના ભંડારને કારણે સમુદ્રથી અલગ થઈ ગયું હતું. આ પ્રક્રિયાને સિલ્ટિંગ કહેવામાં આવે છે.

આ સિલ્ટિંગની પ્રક્રિયાને કારણે એ એડ્રિયાટિક સમુદ્રથી અલગ થઈ ગયું અને પછીથી વેનેટિયન લગૂન બન્યું. જ્યારે લોકો અહીં વસવા લાગ્યા અને શહેરનો વિકાસ થયો ત્યારે આ સ્થળનું નામ વેનિસ પડ્યું. સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો વેનિસ એ તળાવમાં આવેલું શહેર છે, તેથી એને ફ્લોટિંગ સિટી અથવા ક્વીન ઓફ સી પણ કહેવામાં આવે છે.

2019માં વરસાદ બાદ શહેરમાં એટલું પાણી ભરાઈ ગયું હતું કે અહીંની ઈમારતો છ ફૂટ સુધી પાણીમાં ગરકાવ થઈ ગઈ હતી. ગયા મહિને એટલે કે 13 ફેબ્રુઆરીએ લોકોએ શહેરની સૌથી મોટી કેનાલ ધ ગ્રાન્ડ કેનાલમાં વેનિસ કાર્નિવલની ઉજવણી કરી. આવી સ્થિતિમાં આ બાબત કોઈને પણ આશ્ચર્યચકિત કરી શકે છે કે છેલ્લા 15 દિવસમાં વેનિસની નહેરો કેવી રીતે સુકાઈ ગઈ?

હવે જાણો વેનિસની નહેરો કેમ સુકાઈ રહી છે?

ખરેખર, વેનિસની નહેરોમાં પાણીનો સ્ત્રોત સમુદ્ર છે, એના મુખ પર વહેતી બે નદી અને વરસાદ છે. અહીં કામ કરતી પર્યાવરણીય સંસ્થા લેગમ્બિયન્ટના જણાવ્યા અનુસાર, ગયા ઉનાળાથી વરસાદ ન થવાને કારણે અહીંની નદીઓ અને જળાશયોમાં પાણીની તીવ્ર અછત છે. ઇટાલીની સૌથી લાંબી નદી પોમાં પાણી હાલમાં સામાન્ય કરતાં 61% ઓછું છે. નદીમાં પાણી ઓછું હોવાથી અને વરસાદ ન હોવાથી નહેરોમાં પાણી ઘટવું સ્વાભાવિક છે.

સંસ્થાના જણાવ્યા અનુસાર, 2022નો દુષ્કાળ ઇટાલીના 70 વર્ષના ઇતિહાસમાં સૌથી ખરાબ હતો. નિષ્ણાતો માને છે કે આ ગયા વર્ષના દુષ્કાળની આફ્ટર ઇફેક્ટ છે અને આવનારા મહિનાઓમાં સ્થિતિ વધુ વણસી શકે છે. Legambient અનુસાર, આલ્પ્સ પર્વતમાળામાં બરફવર્ષા આ શિયાળામાં અડધી થઈ ગઈ છે. આ બરફ વસંત અને ઉનાળાની ઋતુમાં પીગળીને નદીઓમાં ભળી જતો હતો. આ વખતે ઓછી હિમવર્ષાના કારણે એમાં ઘટાડો થયો છે. આ જ કારણસર આ વખતે નદીઓમાં ખૂબ જ ઓછું પાણી પહોંચ્યું છે, જેને કારણે વેનિસની નહેરો સુકાઈ રહી છે.

હવામાનશાસ્ત્રીઓના મતે વેનિસમાં હાઈ પ્રેશર સિસ્ટમ બની છે. આ સિસ્ટમ સી લેવલને દબાવી રહી છે, જેને કારણે દરિયામાં ભરતી ઓછી થઈ રહી છે. દરિયામાં ભરતીના અભાવે નહેરોમાં પાણી ઓછું થઈ રહ્યું છે. ઇટાલિયન સાયન્ટિફિક રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના જણાવ્યા અનુસાર, વેનિસમાં નહેરોનું સુકાઈ જવું એ આબોહવા પરિવર્તનનાં નવીનતમ ઉદાહરણોમાંનું એક છે. આ સ્થિતિમાંથી બહાર આવવા માટે લગભગ 500 મીમી વરસાદ એટલે કે 50 દિવસની જરૂર પડે છે.

હૂણના આક્રમણથી બચવા માટે વેનિસનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું

વેનિસના સમાધાનની વાર્તા ખૂબ જ રસપ્રદ છે. યુરોપની અસંસ્કારી જાતિઓ પાંચમી સદીની શરૂઆતમાં વિસ્તરવા લાગી. આ જૂથોમાંનું એક ગોથ હતું. 402માં ગોથ ઉત્તર ઇટાલીમાં આગળ વધ્યા અને વેનેટોનાં ઘણાં શહેરોને લૂંટી લીધા. પછી આ શહેર રોમન સામ્રાજ્યનો ભાગ હતું, પરંતુ નબળા શાસનને કારણે રોમ તેના પ્રદેશોનું રક્ષણ કરવામાં સક્ષમ ન હતું.

ગોથ્સના હુમલાથી બચવા માટે લોકો લગૂન તરફ ભાગી ગયા, જે ઘણા ટાપુઓમાં વહેંચાયેલું હતું. જે લોકો જમીન છોડીને ભાગી ગયા હતા તેઓ મૂળભૂત રીતે માછીમારો અને મીઠાના વેપારીઓ હતા. સરોવરની ભેજવાળી જમીન તેમના માટે છુપાવવા માટે સૌથી સુરક્ષિત જગ્યા હતી. આનાં બે કારણો હતાં. પહેલું- હુમલાખોરો માટે પાણીની વચ્ચે એ જગ્યાને ઓળખવી સરળ ન હતી અને જો ઓળખી લેવામાં આવે તોપણ હાથી અને ઘોડાની મદદથી ત્યાં પહોંચવું શક્ય નહોતું. બીજું, આ સ્થળ માછીમારો માટે જાણીતું હતું. તે જાણતો હતો કે અહીં દુશ્મનને કેવી રીતે હરાવવા.

ટોરસેલો, જેસોલો અને માલામોક્કો સ્થાયી થનારા સૌથી પહેલા ટાપુઓમાંના હતા. 452માં હૂણના આક્રમણથી રોમ સંપૂર્ણપણે નાશ પામ્યું હતું. ફરી એકવાર લોકોએ હૂણના આક્રમણથી બચવા માટે સરોવરના ટાપુઓમાં આશરો લેવાનું શરૂ કર્યું અને આ રીતે અહીં વસતિ વધવા લાગી. વસતિ વધી ત્યારે અહીં પાયાની વ્યવસ્થા ઊભી કરવાની જરૂરિયાત પણ અનુભવાઈ. 466માં આઇસલેન્ડમાં રહેતા 12 સમુદાયોએ એક સમિતિની રચનાને મંજૂરી આપી, જે તેમનું પ્રતિનિધિત્વ કરી શકે.

કાળા સમુદ્ર પર એકપક્ષીય વર્ચસ્વ હતું
એના ભૌગોલિક સ્થાનને કારણે વેનિસ 10મી સદી સુધી એક મુખ્ય દરિયાઈ શક્તિ હતી. વેનિસના વેપારીઓએ આરબ, ઇજિપ્ત અને બ્રિટન સાથે સારા સંબંધો જાળવી રાખ્યા હતા. વેનિશિયનોનાં વહાણો પૂર્વથી મસાલા અને રેશમને અંગ્રેજી ચેનલના બંદરો પર લઈ જતા હતા અને ત્યાંથી ઊન અને વાઇન લાવતા હતા.

વેનિટિયન વેપારીઓની કાળા સમુદ્ર પર એકતરફી સર્વોપરિતા હતી. જો કે, જેમ જેમ સમય બદલાયો, વેનિસના શાસકોએ યુદ્ધો પર વધુ ધ્યાન આપવાનું શરૂ કર્યું, કારણ કે તેંમણે વધુ શક્તિ અને નફો મેળવ્યો. તેની મહત્ત્વકાંક્ષાને લીધે વેનિસ દરિયાઈ વેપારમાં પોતાનું અસ્તિત્વ ગુમાવવા લાગ્યું.

કેપ ઓફ ગુડ હોપ જેવા નવા દરિયાઈ માર્ગોની શોધે વેનિસને દરિયાઈ વેપારમાંથી સંપૂર્ણપણે દૂર કરવાની ફરજ પાડી હતી અને 1800ના દાયકા સુધીમાં વેનિસ દરિયાઈ શક્તિમાંથી પ્રવાસન સ્થળમાં પરિવર્તિત થઈ ગયું હતું.

પાણી પર બાંધવામાં આવેલાં ઘરો અને નહેરોએ વેનિસને ઓળખ આપી
વેનિસ ચારે બાજુથી પાણીથી ઘેરાયેલું છે. અહીં આવી રીતે રહેવું સહેલું ન હતું. શરૂઆતમાં અહીં અસ્થાયી રહેઠાણો બનાવવામાં આવ્યાં હતાં, જે લાંબા સમય સુધી ટકી શક્યા નહોતાં. વેનિસના પ્રારંભિક રહેવાસીઓએ અહીં જમીન પર સીધી રીતે કોઈ પણ ઈમારત ન બાંધવાનું નક્કી કર્યું. તર્ક એવો હતો કે ગીચ જમીનને કારણે અહીંની કોઈપણ ઈમારત ગમે ત્યારે લપસી શકે છે અથવા તૂટી શકે છે.

આવી સ્થિતિમાં એક વિચાર ઘડવામાં આવ્યો, જાડા લાકડાને લગૂનની જમીનમાં ચલાવવામાં આવ્યા. આ વૂડ્સ એલ્ડર વૃક્ષના હતા, જે આસપાસના વિસ્તારમાં મોટી માત્રામાં હાજર હતા અને ખારા પાણીને કારણે ખૂબ જ કઠણ પણ બની ગયા હતા. લાકડાના પ્લેટફોર્મ તૈયાર કર્યા પછી, તેના પર બાંધકામ શરૂ થયું. આજે પણ અહીંનાં મકાનો અને ઈમારતો આ લાકડાંના પાયા પર ઊભાં છે. હકીકતમાં એલ્ડર લાકડું પાણીમાં સડતું નથી અને સદીઓ સુધી ડૂબી રહી શકે છે.

જ્યારે ઘરો બાંધવામાં આવ્યાં હતાં ત્યારે શહેરની અંદર નહેરો બનાવવામાં આવી હતી. આ નહેરોની મદદથી લોકો એક ટાપુથી બીજા ટાપુ પર જવા લાગ્યા. આ આર્કિટેક્ટના કારણે એવું લાગે છે કે અહીં બનેલાં મકાનો પાણી પર તરતા હોય છે. આ સુંદરતાએ વેનિસને એક નવી ઓળખ આપી અને એને એક પ્રખ્યાત પર્યટન સ્થળ તરીકે ઓળખાવ્યું.