ભાસ્કર એક્સપ્લેનર:કાશ્મીર નહીં, હિન્દુ બહુમતીવાળા જમ્મુના હાથમાં હશે સત્તાની ચાવી? જાણો સીમાંકનથી કઈ રીતે થશે BJPને લાભ

જમ્મુ અને કાશ્મીરની વિધાનસભા અને લોકસભા સીટોના ​​સીમાંકન પર કેન્દ્ર દ્વારા રચવામાં આવેલ કમિશને તેનો અંતિમ રિપોર્ટ સોંપી દીધો છે. આ દરખાસ્તો પર અંતિમ નિર્ણય કેન્દ્ર સરકારે લેવાનો છે. આનાથી જમ્મુ-કાશ્મીરમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી યોજવાનો રસ્તો સાફ થઈ ગયો છે. સીમાંકન પંચ દ્વારા સૂચવવામાં આવેલા ફેરફારોનો ભાજપ સિવાય ખીણની બાકીની પાર્ટીઓ દ્વારા વિરોધ કરવામાં આવી રહ્યો છે.

ચાલો સમજીએ કે જમ્મુ અને કાશ્મીર વિધાનસભા બેઠકો માટે નવો સીમાંકન પ્રસ્તાવ શું છે? શા માટે થઈ રહ્યો છે વિરોધ? જમ્મુ-કાશ્મીરના રાજકારણમાં તેનું શું મહત્વ છે?

જમ્મુ અને કાશ્મીર માટે નવી સીમાંકન દરખાસ્ત શું છે?
સીમાંકન પંચે તેના અહેવાલમાં જમ્મુની 6 અને કાશ્મીરની 1 વિધાનસભા બેઠક સહિત કુલ 7 વિધાનસભા બેઠકો વધારવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો છે. આ દરખાસ્તો અનુસાર, જમ્મુ-કાશ્મીરમાં વિધાનસભાની બેઠકો હવે 83થી વધીને 90 થઈ જશે, જ્યારે લોકસભાની બેઠકો પાંચ જ રહેશે.

આ સાથે રાજ્યમાં હાલની વિધાનસભા બેઠકોની રચનામાં પણ મોટા ફેરફારો કરવામાં આવ્યા છે. દરખાસ્તો અનુસાર, જમ્મુની વિધાનસભા સીટો 37 થી વધારીને 43 અને કાશ્મીરની વિધાનસભા સીટો 46 થી વધારીને 47 કરવાનો પ્રસ્તાવ છે.

જમ્મુ ક્ષેત્રના 6 જિલ્લાઓ- કિશ્તવાડ, સાંબા, કઠુઆ, ડોડા રાજૌરી અને ઉધમપુર જિલ્લામાં એક-એક નવી બેઠક ઉમેરવામાં આવશે, જ્યારે કાશ્મીર પ્રદેશના કુપવાડામાં એક બેઠક ઉમેરવામાં આવશે.

વાસ્તવમાં, 2019માં કલમ 370 લાગુ થયા પહેલા, જમ્મુ અને કાશ્મીર વિધાનસભામાં 87 વિધાનસભા બેઠકો હતી, પરંતુ આ પછી 4 બેઠકો લદ્દાખમાં ગઈ છે. એટલે કે હવે જમ્મુ-કાશ્મીર વિધાનસભાની 83 બેઠકો બાકી છે. જે હવે વધારીને 90 કરવાની છે.

જમ્મુ અને કાશ્મીર પુનર્ગઠન અધિનિયમ, 2019 મુજબ, જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં વિધાનસભાની કુલ બેઠકોની સંખ્યા 107 થી વધારીને 114 કરવાનો પ્રસ્તાવ છે. આ 114માંથી 24 બેઠકો પાકિસ્તાન અધિકૃત કાશ્મીર (PoK) માટે આરક્ષિત છે, જે ખાલી રહેશે.

પ્રથમ વખત, અનુસૂચિત જનજાતિ (ST) માટે 9 બેઠકો અનામત રાખવામાં આવી છે - જેમાંથી 6 બેઠકો જમ્મુ માટે અને ત્રણ બેઠકો કાશ્મીર માટે નિર્ધારિત છે.

તેમજ પ્રથમ વખત કાશ્મીરી પંડિતો માટે 2 બેઠકો અનામત રાખવાની ભલામણ કરવામાં આવી છે. તે જ સમયે, પીઓકેના વિસ્થાપિત શરણાર્થીઓ માટે કેટલીક બેઠકો અનામત રાખવાની ભલામણ કરવામાં આવી છે.

સીમાંકનમાં અનેક વિધાનસભા બેઠકોના નામ બદલવાની ભલામણ છે. રિયાસી જિલ્લાના ગોલ-અર્નાસ મતવિસ્તારનું નામ બદલીને નવી બેઠક શ્રી માતા વૈષ્ણોદેવી રાખવામાં આવ્યું છે.

જ્યારે જમ્મુ ક્ષેત્રમાં પદ્દાર વિધાનસભા સીટનું નામ બદલીને પદ્દાર-નાગસેની, કઠુઆથી ઉત્તરથી જસરોટા, કઠુઆથી દક્ષિણથી કઠુઆ, ઢોરથી છમ્બ, માહોરેથી ગુલાબગઢ, તંગમર્ગથી ગુલમર્ગ, જુનીમારથી ઝૈદીબાલ, સોનારથી લાલ ચોક અને દરહાલ.નામ બદલીને બુઢહલ કરવામાં આવ્યું છે.

1995માં છેલ્લી સીમાંકન બાદ જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં જિલ્લાઓની સંખ્યા 12 થી વધીને 20 થઈ ગઈ છે.

વિસ્તારમાં ફેરફાર, લોકસભાની બેઠકોની સંખ્યામાં નહીં
જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં માત્ર 5 લોકસભા બેઠકો- બારામુલ્લા, શ્રીનગર, અનંતનાગ-રાજૌરી, ઉધમપુર અને જમ્મુ જાળવી રાખવામાં આવી છે. પરંતુ લોકસભા સીટોની સીમાઓ ફરીથી નક્કી કરવામાં આવી છે.

અનંતનાગ અને જમ્મુની સીટોની સીમા બદલવામાં આવી છે. જમ્મુના પીર પંજાલ વિસ્તારને હવે કાશ્મીરની અનંતનાગ બેઠક સાથે જોડી દેવામાં આવ્યો છે. પીર પંજાલમાં પૂંચ અને રાજૌરી જિલ્લાઓનો સમાવેશ થાય છે, જે અગાઉ જમ્મુ સંસદીય મતવિસ્તારનો ભાગ હતા.

તે જ સમયે, શ્રીનગર સંસદીય મતવિસ્તારના શિયા પ્રભુત્વવાળા વિસ્તારને બારામુલ્લા સંસદીય બેઠકમાં ખસેડવામાં આવ્યો છે.

જમ્મુ-કાશ્મીરના નવા સીમાંકન પ્રસ્તાવનો વિરોધ શા માટે થઈ રહ્યો છે?
કોંગ્રેસ અને નેશનલ કોન્ફરન્સે સવાલ ઉઠાવ્યો છે કે જ્યારે દેશભરના બાકીના મતવિસ્તારોનું સીમાંકન 2026 સુધી રોકી દેવામાં આવ્યું છે તો પછી જમ્મુ-કાશ્મીર માટે અલગ સીમાંકન શા માટે થઈ રહ્યું છે.

હકીકતમાં, સમગ્ર દેશમાં સીમાંકનની પ્રક્રિયાને 2026 સુધી રોકી દેવામાં આવી છે અને વિધાનસભા મતવિસ્તારોનું ફરીથી સીમાંકન માત્ર જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં થઈ રહ્યું છે.

જમ્મુ-કાશ્મીરના સીમાંકનનો વિરોધ કરવાનું બીજું કારણ રાજકીય છે. વાસ્તવમાં, રાજકીય પક્ષો મુસ્લિમ બહુમતીવાળા કાશ્મીરમાં બેઠકોની સંખ્યા વધારવા અને હિંદુ બહુમતી જમ્મુમાં વસ્તીની દ્રષ્ટિએ વધુ બેઠકો વધારવાના પગલાની ટીકા કરી રહ્યા છે.

હિંદુઓવાળું જમ્મુ હવે મુસ્લિમોવાળા કાશ્મીર પર કઈ રીતે ભારે પડશે?
કાશ્મીરના પક્ષોનો આરોપ છે કે નવા સીમાંકન દ્વારા ભાજપ હિંદુ બહુમતી ધરાવતા જમ્મુને રાજકીય ધાર આપીને પોતાની રાજનીતિ ચમકાવવા માંગે છે.

હાલમાં જમ્મુ અને કાશ્મીરના મુસ્લિમ બહુમતીવાળા કાશ્મીરમાં 46 બેઠકો છે અને બહુમત માટે માત્ર 44 બેઠકોની જરૂર છે. હિંદુ બહુલ જમ્મુ ક્ષેત્રમાં 37 સીટો છે. આવી સ્થિતિમાં મોટાભાગના મુખ્યમંત્રી કાશ્મીર પ્રદેશમાંથી જ બનાવવામાં આવ્યા છે.

સીમાંકન બાદ હવે આ ગણિત બદલાશે. નવા સીમાંકન મુજબ જમ્મુ-કાશ્મીરની કુલ 90 સીટોમાંથી હવે 43 જમ્મુમાં અને 47 કાશ્મીરમાં હશે. તેમજ કાશ્મીરી પંડિતો માટે 2 બેઠકો અનામત રાખવાનું સૂચન કરવામાં આવ્યું છે.

એટલે કે, આ ફેરફારો પછી, જમ્મુની 44% વસ્તી 48% બેઠકો પર મતદાન કરશે. જ્યારે કાશ્મીરમાં રહેતા 56% લોકો બાકીની 52% બેઠકો પર મતદાન કરશે. અત્યાર સુધી કાશ્મીરના 56% લોકો 55.4% બેઠકો પર મતદાન કરતા હતા અને જમ્મુના 43.8% લોકો 44.5% બેઠકો પર મતદાન કરતા હતા.

વિપક્ષનો આરોપ છે કે નવા સીમાંકનમાં, જમ્મુ માટે જે છ બેઠકો વધારવાની દરખાસ્ત છે, તેમાંથી મોટા ભાગના હિંદુ બહુલ જિલ્લાઓ છે. 2011ની ભારતની વસ્તી ગણતરી મુજબ, કઠુઆ, સાંબા અને ઉધમપુર હિંદુ બહુમતી છે. કઠુઆની હિન્દુ વસ્તી 87% છે, જ્યારે સાંબા અને ઉધમપુરની વસ્તી અનુક્રમે 86% અને 88% છે. કિશ્તવાડ, ડોડા અને રાજૌરી જિલ્લામાં પણ હિંદુઓની વસ્તી 35 થી 45% છે.

2008ની જમ્મુ અને કાશ્મીર વિધાનસભા ચૂંટણીમાં ભાજપે 87માંથી 11 બેઠકો જીતી હતી. પરંતુ 2014માં યોજાયેલી આગામી ચૂંટણીમાં ભાજપ 25 બેઠકો સાથે બીજી સૌથી મોટી પાર્ટી બની હતી. 2014ની વિધાનસભા ચૂંટણીમાં, ભાજપે જમ્મુ ક્ષેત્રમાંથી તેની તમામ 25 બેઠકો જીતી હતી, જ્યારે કાશ્મીરમાં તેનું ખાતું પણ ખોલ્યું ન હતું.

આવી સ્થિતિમાં, એવું માનવામાં આવે છે કે સીમાંકનમાં જમ્મુમાં વધુ 6 બેઠકોનો ઉમેરો ભાજપને મજબૂત કરશે. સાથે જ આનાથી પીડીપી અને નેશનલ કોન્ફરન્સને નુકસાન થવાની શક્યતા છે.

બીજી તરફ, જો પૂંચ અને રાજૌરી જમ્મુ લોકસભા સીટ પર ચાલુ રહે તો તેને એસટી રિઝર્વ લોકસભા સીટ તરીકે જાહેર કરવી પડી શકે છે. આનાથી ભાજપને હિંદુ મત મજબૂત કરવામાં મદદ મળશે. બારામુલ્લાનું પુનર્ગઠન શિયા મતને મજબૂત બનાવશે. તેનાથી સજ્જાદ લોનની પીપલ્સ કોન્ફરન્સને ફાયદો થશે. સજ્જાદને ભાજપનો નજીકના વ્યક્તિ માનવામાં આવે છે.

જમ્મુ અને કાશ્મીરનું નવું સીમાંકન કયા આધારે કરવામાં આવ્યું?
જમ્મુ અને કાશ્મીર પુનર્ગઠન અધિનિયમ અનુસાર, સીમાંકનનો મુખ્ય આધાર 2011ની વસ્તી ગણતરી હોવી જોઈએ. પરંતુ કમિશનનું કહેવું છે કે તેણે સીમાંકન માટે રાજ્યનો વિસ્તાર, ભૌગોલિક સ્થિતિ, સરહદથી અંતર જેવા પરિબળોને પણ ધ્યાનમાં લીધા છે.

2011ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, કાશ્મીરની વસ્તી (68.8 લાખ) જમ્મુ (53.3 લાખ) કરતા 15 લાખ વધુ છે. નવી સીમાંકન દરખાસ્ત મુજબ, જો જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં વિધાનસભા બેઠકો ફરીથી નિર્ધારિત કરવામાં આવે છે, તો જમ્મુની 1.25 લાખની વસ્તીની તુલનામાં કાશ્મીરની વસ્તીનું પ્રમાણ 1.46 લાખ થશે.

જમ્મુ-કાશ્મીરમાં સીમાંકનનો ઈતિહાસ
કલમ 370 નાબૂદ કરતા પહેલા, જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં લોકસભા સીટોનું સીમાંકન જમ્મુ અને કાશ્મીર રિપ્રેઝન્ટેશન ઓફ પીપલ એક્ટ, 1957 હેઠળ વિધાનસભા સીટોની કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો દ્વારા હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું.

2019માં કલમ 370 હટાવ્યા બાદ હવે જમ્મુ અને કાશ્મીર વિધાનસભા અને લોકસભા બંને સીટોના ​​સીમાંકનનો અધિકાર કેન્દ્ર પાસે ગયો છે.

જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં છેલ્લું સીમાંકન 1995માં કરવામાં આવ્યું હતું, જ્યારે ત્યાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગુ હતું. ત્યારબાદ જમ્મુ અને કાશ્મીર વિધાનસભાની બેઠકો 76 થી વધારીને 87 કરવામાં આવી હતી, જેમાં જમ્મુની બેઠકો 32 થી વધારીને 37 અને કાશ્મીરની બેઠકો 42 થી વધારીને 46 કરવામાં આવી હતી.

2002 માં, જમ્મુ અને કાશ્મીરની નેશનલ કોન્ફરન્સ સરકારે રાજ્યના સીમાંકનને 2026 સુધી મુલતવી રાખવાનો ઠરાવ પસાર કર્યો હતો.

સીમાંકન શું હોય છે?
સીમાંકન એ એક વિસ્તારની વસ્તીમાં ફેરફારને પ્રતિબિંબિત કરવા માટે વિધાનસભા અથવા લોકસભા મતવિસ્તારની સીમાઓનું પુનઃલેખન છે.

સીમાંકન આયોગ એક સ્વતંત્ર સંસ્થા છે અને કારોબારી અને રાજકીય પક્ષો તેની કામગીરીમાં દખલ કરી શકતા નથી.

કમિશનનું નેતૃત્વ સુપ્રીમ કોર્ટના નિવૃત્ત જસ્ટિસ કરે છે અને તેમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અથવા ચૂંટણી કમિશનર અને રાજ્ય ચૂંટણી કમિશનરનો સમાવેશ થાય છે.

જમ્મુ અને કાશ્મીર માટે સીમાંકન આયોગ શું છે?
કલમ 370 નાબૂદ કર્યા પછી, મોદી સરકારે 6 માર્ચ 2020ના રોજ જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં વિધાનસભા અને લોકસભા મતવિસ્તારોને ફરીથી નિર્ધારિત કરવા માટે સીમાંકન આયોગની રચના કરી. આ કમિશને એક વર્ષમાં તેનો રિપોર્ટ આપવાનો હતો, પરંતુ કોરોનાને કારણે સમયમર્યાદા વધતી રહી અને આખરે તેણે 5 મે 2022ના રોજ તેનો અંતિમ રિપોર્ટ સુપરત કર્યો.

સીમાંકન પંચના અધ્યક્ષ નેતૃત્વ સુપ્રીમ કોર્ટના નિવૃત્ત જજ રંજના પ્રકાશ દેસાઈ છે. તેના અન્ય સભ્યોમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર સુશીલ ચંદ્રા, વરિષ્ઠ નાયબ ચૂંટણી કમિશનર ચંદ્ર ભૂષણ કુમાર અને જમ્મુ અને કાશ્મીરના ચૂંટણી કમિશનર કેકે શર્માનો સમાવેશ થાય છે. આ સિવાય જમ્મુ-કાશ્મીરના પાંચ સાંસદ તેના સહયોગી સભ્ય છે.